Қазақта Қорқыттың қобызы туралы айтылатын керемет аңыз бар. Ал Қорқыт ата болса – ежелгі оғыз тайпасынан шыққан, Сырдария бойында жасаған (ІХ ғасыр), артында өшпес әдеби-музыка мұрасы қалған тарихи тұлға. Қобыз – қазақтың дәстүрлі ұлттық музыка аспаптары ішінде ыспалы аспаптар түріне жататын саз аспабы. Бұл аспаптың Ұлы Жібек жолы арқылы ұзақ сапар тартып, сан қырдан асып, шығыстағы Қытай еліне жеткенін ұмытылып бара жатқан тарих ретінде айтып өткіміз келеді.
Аңызда Қорқыт ата өзінің жүйрік желмаясына мініп, мәңгілік өмір сырын іздеп дүниенің төрт бұрышын кезіп кетеді. Содан мәңгі өмір тек өнерде деген ойға келіп, қобыз аспабын ойлап шығарыпты. Сондағы ойлап тапқан қобызына шығарған Қорқыт атаның өлеңі мынадай болыпты:
Қарағайдың түбінен
Қайырып алған, қобызым.
Үйеңкінің түбінен
Үйіріп алған қобызым.
Желмаяның терісін
Шанақ қылған, қобызым.
Ортекенің мүйізін
Тиек қылған, қобызым.
Бесті айғырдың құйрығын
Ішек қылған, қобызым.
Өлеңде қобыздың неден, қалай жасалғаны айтылады. Бұл аспаппен әрқандай дыбысты келтіруге және адамның ішкі көңіл күйін әдемі жеткізуге болады.
Қытайда эрху дейтін саз аспабы бар, қобызға өте ұқсайды. Бұл аспаптың Қытайға таралғанына да бір Х-ХV ғасырдың жүзі болған. Мамандар және тарихшылар бұл аспап кезіндегі Қытайдың Таң династиясы заманында Қытайдың батыс-терістігіндегі көшпенділерден Орта Жазыққа жеткен соң ел ішінде кеңінен таралып, кейінгі жаңғыру үдерістерінен өтіп хань ұлтының ұлттық саз аспабы болып қалыптасты дейді.
Сөзімізге дәлел келтіру үшін қытай тіліндегі эрху сөзін талдап көрейік. Әуелі қытайдың эрху сөзіне қарап-ақ бұл аспаптың ежелден қытайдың төл күй аспабы еместігін байқаймыз. Енді қараңыз, эрху сөзі қытайша 二胡 иероглифімен таңбаланады, осындағы «二 эр» екі дегенді білдірсе, ал «胡ху» ежелгі Қытайдың батысы мен терістігіндегі көрші елдер мен ұлыстарға және көшпенділерге қойған жалпылама атауы. Ендеше бұл аспаптың атына қарап оны «екі ху» деуге келе ме? Әрине, жоқ. Олай болса 二胡 эрхудың толық атауы 二弦胡琴 мағынасы «екі ішекті хулардың күй аспабы» дегенді білдіреді. Қытай тілінде сөздерді қысқартып, азайтып жасау ерекшеліктеріне сай二弦胡琴 бүгінгі二胡 эрху болып шыға келген. Сондықтан оның қытайларға көшпенділерден, соның ішінде оғыздардан барғандығы сөзсіз және дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат.
Қарт тарихтың ізі қалған, сартап болып сарғайған қағаздарда хатталған жазбаша дерек көздеріне үңілер болсақ, одан да қобыздың Қытайға батыстан барып таралғанын, кейін уақыт өте келе эрху атанғаны туралы деректерді де оңай тауып алуға болады. Қытайдың Таң патшалығы тұсында Таң елі мен Батыс Аймақ арасында қарым-қатынас орнап, Ұлы Жібек жолы бұрын-соңды болмаған деңгейде дамытылып, шығыс пен батыс арасында мәдени байланыстар орнаған.
Сол тұстарда қаңлы, күсан, ферғана (дауан) елдерінен би және музыка өнерінің де Таң астанасы Чаң-ань қаласына жеткендігі, патша сарайында Батыс Аймақ елдерінің биі мен музыкасы сынды өнер көрсетілімдері болатыны, ордалықтар оны ұнатып қалса дереу қабылдап, шеттен келген өнерді үйренетін жаңаша салт қалыптасқан. Оған мысал ретінде «қаңлы биін» атауға болады. Қобыз да сондай би өнері сияқты Қытайға барған мәдениет. Қытай жылнамасы Жоунамада «Жу Уди түрік қызын кішілікке ханшайым етіп алды. Қыз ұзатылып келгенде Батыс Аймақтағы күсан, шалік, қаңлы елдері патшаның тойлығына арнап өз елдерінің күй аспаптарын тарту етті» деп хатталған. Таң дәуірінің әйгілі ақыны Цэнсань бір өлеңінде:
Қолбасшы шатырында жайылып
мол дастарқан,
Ұлықты аттандырмаққа шарап құйып
шаттанған.
Тартылды пипаменен қиян
сыбызғысы,
Хучин құйқылжытты әсем әуен тамылжыған, – деп жырлайды. Осында айтылып отырған хучин («хулардың күй аспабы» деген мағынада) кезіндегі эрху. Тағы да өлеңнен байқағандарыңыздай, пипа, қиян сыбызғысы да сол тұста Қытайға Батыс Аймақтан барған күй аспаптары болатын. Қытай ғалымдары эрхудың Таң заманында хучин деп аталғанын сандаған деректі көрсете отырып дәлелдейді. Кезіндегі хучиннің қандай болғандығы туралы мынадай бір мәліметті келтіре кетуді жөн санадық. Қытайдың Сұң дәуіріндегі әйгілі ғалымы Шэнко (1031-1095) өзінің «Мыңшиюань жазбалары» атты еңбегінде хучинді былайша түсіндіреді: «Жылқының құйрығын ішек қып тағатын хулардың күй аспабы қытайдың шығысына дейін таралды, дауысы әуезді, құлаққа жағымды естіледі, тіпті әуенінің әсемдігіне аспанда ұшқан қаздың өзі айналып қалады» деп жазған, сонымен бірге оның сол замандағы суретін салып көрсеткен. Бұдан тыс Қытай жылнамасы «Юаньнама. Жосын және күй баянында»: « Хучин (胡琴 ) қобыз (火不思 хуо-бу-сі) деп аталады, сабының басы имектеліп қос ішек тағылады, жылқының құйрығынан адырна сияқталып ысқысы жасалады» деп хатталған. Міне осындай тарихи деректерден эрхудың қобыз екенін айқын аңғарамыз.
Ғалымдар эрху Қытайға Таң дәуірінде келді деп есептейді, өйткені Таң дәуірі Қытай тарихындағы ұлы дәуір, сол тұста Ұлы Жібек жолы арқылы Батыс пен Шығыс арасындағы мәдени байланыстардың орнауына ешқандай шектеу қойылмаған. Қытай елі көп мәдениетті сол замандарда Батыс Аймақтан, яғни хулардан қабылдағанын тарихқа хаттап та қойған. Соның бір көрінісі ретінде 1959 жылы Қытайдың Ши-ань қаласы (кезінде Таң патшалығының астанасы Чаң-ань) маңындағы Жоңбауцун қыстағы жеріндегі қорғаннан табылған таңсанцай (Таңсанцай 唐三彩 Tang Tri-Color Glazed Ceramics үш түсті Таң керамикасы. Таң дәуірінде керамикалы өнімдерге көбінде сары, ақ, жасыл түстерді пайдаланғаны себепті кейінгілер оларды Таңсанцай деп атасты) стиліндегі қыш мүсіндерді атауға болады. Ол қыш мүсін «Түйе үстіндегі күйшілер» деп аталады, мүсіннің биіктігі 58 см, ұзындығы 41 см қазіргі күні Шаньши тарих музейінде сақтаулы. Мүсінде түйеге кебеже теңделіп, кілем жабылған, оның үстіне күй аспаптарын тартып тұрған 7 ер адам және ортасында би билеп тұрған бір әйел адамның бейнесі кескінделген. Мүсіндегі түйе, кілем, адамдар, күй аспаптары және киім үлгілері түгел Батыс Аймақтағы ұлттардың ерекшеліктерін көрсетіп тұр. Бұл мүсін сол тұстағы ху мәдениетінің Қытай жеріне келгендігін әйгілейді, өйткені кілем жабылған түйе – Жібек жолының символы. Мәдениет, соның ішінде би мен күй Ұлы Жібек жолы арқылы Батыс Аймақтан Қытайға кіргендігі туралы мәлімет осы бір мүсін кескіндемесінде берілген. Ендеше Ұлы Жібек жолы арқылы қазақтың қобызы да сол көп мәдениеттермен бірге қытайға жетіп, ә дегенде хучин, одан кейін эрху атанып кеткен.
Жоғарыда эрхудың арғы тегі қобыз екендігін анықтадық. Енді бүгінгі қытай эрхуының қазақ қобызымен ұқсастықтарын салыстырып көрейік.
Эрху – екі ішекті, жылқының құйрық қылынан ысқышы бар ыспалы күй аспабы. Шанағы іші қуысталып алты бұрышты етіліп қара ағаштан не қызыл ағаштан жасалады, шанақ беті әбжылан терісімен қапталады. Шанақ бетінің жылан терісімен қапталуы қытайлардың айдаһарды тотем етуімен байланысты. Сабы мен құлағы қара ағаштан не қызыл ағаштан, ішегі күмістен не алюминийден жасалса, тиегі үйеңкі ағашынан таңдалып жасалады. Ысқысы ақ жылқының құйрық қылынан таңдап алынып, ұзындығы 70-85 см шамасында болады. Эрхудың дыбыс әуені құйқылжығанда тереңнен сыр шерткен шежірешіні, кейде зарын төгіп жатқан мұңлықты көз алдыға әкеледі.
Қобыз қазақтың ұлттық музыка аспабы, оның ішінде ыспалы күй аспабына жатады. Қобыздың басы, екі құлағы, иілген мойны, төмен жағында терімен қапталған шанағы, жылқының құйрық қылынан жасалған қос ішегі, мүйізден тиегі және қылдан ысқышы болады. Дыбыс ішек пен ысқыштың үйкелісінен шығады. Қобыз – қазақтың сан мыңжылдық тарихы бар атамұрасы.
Ұлы Жібек жолы тек сауда жолы ғана емес, тарихтың ақжал толқындары арасынан мәдениеттердің алмасуына дәнекер болған алтын көпір әрі мәдениеттердің куәгері. Сол үшін де ол біздің мәдениетіміздің, қазіргі айтып отырған қобыздың мыңдаған жыл бұрын сан қырдан асып Қытайға барғанына куә болып отыр.
Қалбан ЫНТЫХАНҰЛЫ,
жазушы, деректанушы
