Ахаң Абай шығармашылығы туралы «Сөзі аз, мағынасы көп, терең. Бұрын естімеген адамша шапшаң оқып шықсаң, азына түсініп, көбінің мағынасына жете алмай қалады. Көп сөздерін ойланып, дағдыланған адамдар болмаса, мың қайтара оқыса да түсіне алмайды. Сондықтан Абай сөздері жалпы адамның түсінуіне ауыр екені рас. Бірақ ол ауырлық Абай айта алмағаннан болған кемшілік емес, оқушылардың түсінерлік дәрежеге жете алмағанынан болатын кемшілік. Олай болғанда айып жазушыда емес, оқушыда. Не нәрсе жайынан жазса да, Абай түбірін, тамырын, ішкі сырын, қасиетін жазады», деп мағыналы терең ой түйеді. Сондықтан да Абай – қазаққа жақын және алыс.
Бізге, осы қазаққа «қиянатшыл дүниеден қырық жамау болған» Абайдың жүрегінен жақын ештеңе жоқ. Абайдың жүрегі айнадай таза, пәк, сәулелі жүрек. Ол айнымасқа бекіген жүрек. Жалпы, Абайдың өлеңдері мен қара сөзінде мол көрініс тапқан жүрек концептісі ақынның дүниетанымдық пайымынан, толық түсінігінен, адам болмысы туралы философиялық ой қорытпаларынан бастау алып, одан әрі әдеби-көркем бейнелеулермен, тілдік ажарлаумен кестеленіп, тұтасқан эстетикалық-моральдық түзілісті құрап кетеді.
Дүние жаратылысты танып білудегі соны ізденістер, философиялық көзқарастар, ғылыми-теологиялық ұстанымдар мен ұмтылыстар негізінен екі түрлі өлшемге иек артады. Бірі – ақыл мен сананы жоғары қойса, екіншілері – жүрек категориясын, яғни махаббат, сүйіспеншілік һәм ізгілік (гуманизм) мұраттарды алға шығарады. Абай – дүние болмыстың ақиқатын махаббатпен түсінушілер қатарында. Абай философиясының үш тағаны – иманигүл үш сүю. Ол махаббатпен жаратқан Алланы сүю, екіншісі адамзатты сүю, үшіншісі әділетті сүю. Абай айтқан жомарттықтың үш қазығы – әділеттілік, шапағаттылық және даналық. Әділеттілік – адамның жаратылуында болса, шапағаттылық – адамның ақ пейілділігінің өлшемі, ал, даналық – ақылдылықтың жемісі болмақ.
Абай адамның негізгі үш қасиетіне ыстық қайратты, жылы жүректі, нұрлы ақылды жатқызады. Осы үшеуінде жаратушының адамға берген ерекше мәнді сый-сияпаты тұрғандай. Бірақ «ауруды жаратқан құдай, ауыртқан ол емес» дегендей, ыстық қайраттың, жылы жүректің, нұрлы ақылдың иесі болмақ адамның өзіне қатысты. Адам өз болмысына өзі үңіліп, жақсылық пен жамандықты екшеп, қасиетсіздіктен өз бойын, жүрегін таза ұстауы шарт екен. Манағы үш қасиетке қарама-қайшы келетін, қайратсыздық, салқын жүрек, суық ақыл орын тепсе, дүниенің оңбайтыны сол. Сөнген қайраттан – намыссыздық, жігерсіздік, ынжықтық туындаса, салқын жүректен – пиғылсыздық, немқұрайдылық, ынсапсыздық, ұятсыздық, сүйе білмеушілік, мұратсыздық, жаны ашымастық, мейірімсіздік, қайырымсыздық балалап, суық ақылдан – зұлымдық, қатыгездік, өшпенділік, кекшілдік, айлакерлік, сұмпайылық, сұм сұрқиялық бас көтереді. Адамзатты махаббатпен жаратқан Алла пендесіне ерік те берген екен. Адам әлгі еркін дұрыс пайдалана алмаса өзінің де, өзгенің де өміріне балта шаппақ.
Адам болмысындағы өзара үйлесімділікті реттеуші, Абайша айтқанда, ол – жүрек. Он жетінші қара сөзінде әлгіндегі «ыстық қайратты», «жылы жүректі», «нұрлы ақылды» өзара айтыстыра келіп, төреші ғылымға мынандай уәж айтқызады: «Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ менің ісім. Бірақ сонда билеуші, әмірші жүрек болса жарайды. Ақыл, сенің қырың көп, жүрек сенің ол көп қырыңа жүрмейді... Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді. Осы үшеуің басын қос, бәрін жүректі билет... Үшеуің ала болсаң, мен жүректі жақтадым. Құдайшылық сонда қалпыңды сақта...»
Абайдың «Ет жүрексіз еріннің айтпа сөзін», «Алла деген сөз жеңіл, Аллаға ауыз жол емес, ынталы жүрек, шын көңіл, өзгесі хаққа қол емес» дегеннің мәнісінде «жүрегіңнен шықпаған сөзді айтпа, жаратушы Алланы, оның хикметін, мұғжизасыз жүрекпен сезін» деген байлаулы ой, байыпты ұстаным жатыр. «Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды. Амалдың тілін алса, жүрек ұмыт қалады... Қазақ та адам баласы ғой, көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдының сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады» – дейді тағы да хакім Абай.
Ұлы ақын Абай өлең тілінде адамның жан тебіренісін, көңіл толғанысын, сезім нәзіктігін, ой өткірлігін, мінез құбылмалылығын көрсететін бейнелі сөздердің неше түрін осы жүрек деген әрі заттық, әрі абстрактілік ұғымдармен астастырып береді. Мысалы, жүрегім менің қырық жамау, жүректің жігі, жүректің көзі, жүректің оты, жүректің ақыл суаты, жүректе қайрат болмаса, ауру жүрек соғады, жүрек – теңіз, жүрекке жылы тию, ыстық жүрек, сорлы жүрек, жылы жүрек, ынталы жүрек, мұз жүрек, асыл жүрек, асау жүрек, ет жүрек, жас жүрек, ызалы жүрек, шошынған жүрек, ит жүрек, сұм өрбіген жүрек, үрпиген жүрек, сөніп қалған жүрек, махаббат пен ғадауат майдандасқан жүрек.
Жүрек сөзіне бағыныштылық Алланы, оның хикметін сүю суфизм іліміне тән. Ислам діні іліміндегі мағрипат, тариқаттың ұзақ жолы жанкештілікті, жаннан кешушілікті, дағуа тақуалықты талап етеді. Қожа Ахмет Ясауидің 64-хикметінде былай дейді: «Тариқат – дүр танып білсе бәрі де, Мағрипат дүр қанса білім нәріне, хақиқаттың жетпек сонда мәніне». «Жаратқанды ынта-шынта жаныңмен сүй, адал жас боп сорғалар қаныңмен сүй» дегенді де осы Қожа Ахмет рәсила етеді (65-хикмет).
Абай «ауру жүрек соғады ақырын жай», «жүрегім ойбай соқпа енді», «қайран жүрегім мұз болмай ма» деп толғанса, Қожа Ахмет «көзім – жас, көңілім – қайғы, жаным – жалын», «жарақат жүрегімді сорлатпай ма?!» деп аһ ұрады. Ал Қожа Хафиз «Қайран жүрек дауа таппай дал болар да қамығар», «Менің бүтін жан жүрегім – сенің ғажап жанарыңда, сенің ғажап жанарыңның тұрмын түгел қамауында», «Дос ақыл – айна бейне кесесі ғой Жәмшидтің», «О жүректің әміршісі, қызыл шарап бойды алды», «Жылуыңнан жүрегімнің оты қайта жанады», «Бір өзің деп лүпілдейді кеудемдегі бұл жүрек» – деп өзінің ғажайып ғазалдарында жүрекке жүгінеді.
Әлқисса, жүрек айнасын кірлетпей ауық-ауық жуып, тазартып, адамдық тұлғасын асқақтатып, кісілік бейнесін пайғамбарлық қалыпқа негіздеп, айналасына адамгершілік ізгі нұрын сеуіп кеткен ойлы Абайдың, қапалы Абайдың, қажыған Абайдың былайғы өмірдегі мінез қыры да өзінің тезге салып тексеріп-тергеуімен, өзгертумен, еңбек қылып тәрбиелеуімен жасампаздықтың жарқын үлгісіне айналған еді.
«Абайдың ойынша адамзат баласы ызалы жүректің құлы емес, сондықтан да Адам өмір сүруге, еңбек етуге, және адамдыққа ұмтылуы қажет», дейді жазушы Роллан Сейсенбаев.
Сүю – жүректің ісі. Ұлтты сүю үшін кіршіксіз жүрек аздық етеді, оған кемел ақыл да керек.
Нұрбек НҰРАЛЫ,
облыстық әдебиет және өнер музейінің директоры,
Қазақстан мәдениет саласының үздігі
КӨКШЕТАУ
