– Біздің қоғамда әйел теңсіздегімен қалай күресу керек деп ойлайсыз?
– Ең біріншіден, әйелдерге ерлермен тең жалақы тағайындалуын талап ету. Екіншіден, әйелдерге қызметтің кез келген түрін істеуге мүмкіндік беру. Өздеріңізге мәлім, Қазақстанда кәсіптің кейбір түрлерінде әйелдерге жұмыс істеуге тыйым салынған. Сондай-ақ жұмыс барысында оған ешқандай да қысым көрсетілмеуіне заң жүзінде қатаң тыйым салуға ықпал етуіміз тиіс.
– Егер әйел гендерлік теңсіздікті басынан кешірсе, не істеу керек?
– Заңгер ретінде менің ұсынысым алдымен сотқа, одан кейін құзырлы органдарға шағымдану керек. Себебі заң солай. Өкінішке қарай, мемлекеттік органдар іс жүзінде әйелдерге көмектесе алмай келеді. Бұл жерде мемлекеттік ұйымдар тарапынан, қоғам тарапынан немқұрайдылық та бар. Одан кейін мұндай істерде не істеу керектігін мемлекеттік органдар біле бермейді, өйткені заң жағынан мұндай механизм жоқ. Сондықтан да әйелдерге кеңесім, жоғарыда аталған органдар көмектеспеген жағдайда, олар әрі қарай тек БҰҰ-ға, яғни Адам құқықтары жөнінде комитетке шағымдануына болады.
– Тиіспе/Не трогай/No Harassment жобасына кеңірек тоқталып өтсеңіз? Неліктен бұлай атадыңыз?
– 2020 жылдың қыркүйек айында МИСК ұйымында «Адам құқықтары» жөніндегі мектепті тәмамдағаннан кейін пайда болған жоба. Осылайша «Тиіспе» (tiispe.kz) атты жобама грант ұтып алдым. Жобаның мақсаты әлеуметтік желіде адам құқықтары, әйел құқықтары саласындағы сауаттылықты арттыру, сондай-ақ әйелдерге жұмыс орнындағы тиісулерге, яғни харассментке жол бермеу. Сондай-ақ осыған қатысты тиісті заңдардың шығуына ықпал ету. Яғни аталған тақырыптар жайлы қазақ тілінде ақпаратты көбірек тарату, видео түсіру арқылы насихатын арттыруымыз керек. Ақпарат аздығынан біздің қаракөз қыздарымыз бұл мәселе жайында мүлдем хабарсыз болуы мүмкін. Ал ең басты мәселе елімізде жыныстық қатынасқа мәжбүрлейтін харассментке қатысты заң жоқ. Яғни кез келген әйел жұмысында осы жағдайға тап болған кезде оны шешудің тек қана екі жолы бар. Біріншісі, сол жағдаймен үнсіз келісу, екіншісі жұмыстан өз еркімен шығу. Осы ретте менің қолға алған жобам алдағы үш жыл ішінде қысымға тап болған әйелдерге заң жағынан көмектесуді көздейді. Себебі қазіргі таңда аталған жағдай бойынша БҰҰ-ға тек бір әйел ғана шағымданған. БҰҰ әйелдер ұйымымен бірлесе жүргізілген сауалдама бойынша Қазақстанда әрбір үшінші әйел харассментке ұшырайды.
– Жыныстық зорлық-зомбылық құрбандарын әлеуметтік қорғау, қолдау көрсету ісіндегі ең үлкен қиындық қандай?
– Көбіне әйелдер қоғам, мемлекеттік ұйымдар тарапынан ешқандай қолдау таппайды. Қолдау ретінде психологиялық көмек, заңгерлік көмек қажет болады. Сонымен қатар заң жағынан тек қана зорлауға қатысты жаза бар, ал харассментке қатысты заңдық тұрғыда ешқандай механизм жоқ.
– Ал ерлер қауымы кей әрекеттерінің әйел құқығын бұзатынын неге біле бермейді?
– Менің ойымша, қазақ тілінде ақпараттың аз болуында. Бұл жайлы әлеуметтік желілерде көбірек айтылуы керек.
– Біз «жәбірленушінің өзі кінәлі» дегенді жиі естиміз. Қоғамдағы ондай сыңаржақ көзқарасты қалай өзгерте аламыз?
– Бұл жерде жалпы қоғамның құқықтық сауаттылығын арттыру керек сияқты. Мысалы, мен өзімнің YouTube каналымда (8 мың оқырманым бар) қазақ тілінде заң жағынан кеңестер беремін. Менің ойымша, әлеуметтік желілер – ол жағынан өте тиімді құрал. Жуырда ғана арнадағы адам құқықтары жайындағы шығарылым өте жоғары сұранысқа ие болды. Енді осы қараша айында әйел құқықтары мен харассментке қатысты материалдарды беруді жоспарлап отырмын.
– Харассментті, әсіресе ерлердің әйелдерге тиісуін тоқтату мүмкін бе?
– Әрине, мүмкін, қазіргі таңда мен қателеспесем Парламентте осы жайлы заң жобасы дайындалып жатыр. Алайда ол жерде харассментке тек қана Қылмыстық кодекске өзгерістер енгізу арқылы жаза тағайындалады екен. Менің ойымша, бұл дұрыс емес, себебі басқа елдерде мұндай жағдайда ең бірінші, жұмыс беруші жауапты. Яғни осындай мәселеге жұмыс уағында тап болған әйел бірінші болып жұмыс берушіге хабарлау керек, бұл ретте Еңбек кодексіне өзгерістер енгізу керек болады. Егер бұдан да ешқандай нәтиже шықпаған күнде, жәбірленуші әйел сотқа шағымдануы тиіс. Ол жерде жұмыс берушіге аталған мәселені шеше алмағаны үшін әкімшілік жаза, айыппұл салынуы керек.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Ая ӨМІРТАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
