ar-ar.facebook.com-1
Болашақ тарихшы – қазақтың тұңғыш антрополог академигі Орекең осынау ұлтын сүйген ұлылар тағылымын бойына сіңіріп өскендіктен ұзақ жылдық ғылыми ізденістеріне сүйене отырып, ХХ ғасырда қазақстандық тарихшылардың қазақ халқының шығу тегі туралы жазғандарының ешбір дәлел-дәйексіз, ауызша айтылған жазбаларға сүйеніп жазылғандықтан аса залалды ғылыми қателіктерге ұрынғанын алғашқылардың бірі болып білген еді. Солай бола тұра, қазақтың ресми тарих ғылымында сол бір өрескел қателіктерді обьективті түрде сын тезіне алған ешбір ғылыми жұмыстың болмағанына өкіне отырып, оның себептеріне үңіліп былай дейді: «...Тіпті ол ұлттық тарихтың жағымды жетістіктері ретінде көрсетілді. Мұның барлығы – Қазақстанда қазақ халқының көне тарихы бойынша білімі бар тарихшылардың болмауының салдары еді, ал «маман» деп аталатындар Кеңес ұйытқысының идеологиялық «ашытқыларында» өскен еді. Сондықтан олар тек құрғақ сөзді ғана малданып, қазақ халқының этногенезы мен этностық тарихы проблемаларын шын мәнінде шеше алған жоқ». Қанша ауыр болса да академиктің бұл сөзінде, ащы шындық бар екеніне кәміл сенемін.
Академик Оразақ Смағұлов менің ғылыми жетекші-ұстазым болатын. Ғылыми-зерттеу жұмысым «Түркеш қағанаты» (692-766) деп аталатын. Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ғылыми кеңесі бекіткен осы тақырып бойынша ғылыми жетекші табудың әлегі, маған талай есікті қақтырып, талай атағы дардай академик-профессорлардан меселім қайтқаны әлі есімде. Алматы мен елордадағы оқу орындары мен ғылыми-зерттеу орталықтарынан Х ғасырдың арғы жағындағы Қазақстан – Орталық Азия тарихы бойынша бірде-бір маман табылмады. Ең соңында Орта ғасыр тарихының маманы Зуев... ақсақалдың қала шетіндегі саяжайына барып ақыл-кеңес сұрауға тура келді. Қариям әбден қартайып, азып-тозған-ақ екен. Мандымды ештеңе айта алмады. Оның үстіне менің кандидаттық жұмысым қазақ тілінде жазылып жатқан. Сонымен, сол тұста институтымыздың «Ерте Орта ғасыр бөлімінде бірге істейтін, Қазақстандағы ғылыми ортаға жаңа таныс бола бастаған профессор Зардыхан Қинаятұлымен ақылдаса келе, ол тұста академияның корреспондент-мүшесі Оразақ ағаның кабинетіне өтінішпен бардық. Мән-жайды түсінген ағамыз көп ойланбай-ақ бірден келісімін берді. Бірақ талап бойынша ол кісінің шифр номері менің тақырыбыма сай келмейтінін ескертіп, Институт директоры – академик Манаш Қозыбаевтың келісімін алып, ВАК-тың төрағасы атына арнайы өтініш-хат жолдау керек екен. Өтініш орындалып, профессор Оразақ Смағұлов менің ғылыми жетекшім болып ресми бекітілді.
Сол уақыттан бастап Орекеңмен жиі кездесіп, ақыл кеңесін алып қана қоймай, ол кісінің өмірге, ғылымға, қазақ тарихының өзін толғандыратын түйткілді тұстарына арналған ғибратты әңгімелерін тыңдап, ұстазыма деген құрметім арта түсті. Орекеңнің «Бұрмаланып, әбден былыққан еуроцентристік, ұлы орыстық астамшылықты басшылыққа алып жазылған халқымыздың идеологияланған жасанды тарихын малданып, Көк түріктер мен Түркеш қағанаты тарихын жазсаң, мен сенің жұмысыңа жетекші болудан бәрібір бас тартамын, сол есіңде болсын» деп даусын қатайта, қабағын түйе қараған сәті күні бүгінге дейін көз алдымда. Мен сондықтан да «Түркеш қағанаты» тарихын зерттеу жұмысымда орыс-қытай, еуропа ғалымдарының асқақ атақ-дәрежелеріне қарамай барынша сыншылдықпен, обьективті баға беруге батыл кірісе алдым.
«Ежелгі және Орта ғасырдағы түркілер: Тарихи зерттеулер» атты монографиям кітап болып шыққанда балаша қуанып: Жарайсың бауырым, үмітімді асыра ақтадың» деп құттықтады, әрі «Президент және халық» газетінде жарияланған мақаласында: «Ағынан жарыла айтар болсақ, қазақ тарихшылары күні бүгінге дейін Қазақ елінің егемендегіне лайықты Отан тарихын жазып бере алған жоқ. ...Енді міне, Отан тарихын жазудың жаңа кезеңі басталды», деп сүйіншіледі.
Мен бұл сөздерді мақтан үшін емес, әлем мойындаған академиктің ақ батасы, ұстаздың шәкіртіне деген ыстық лебізі деп қабылдай отырып, алдағы ізденістеріме қойылған салмақты талап деп білдім.
Зымыран уақыт зырлап Орекеңді тоқсанның төріне әкеліп отырғызып қойыпты. Туған халқы ғана емес күллі әлемдік деңгейде торқалы тоқсанды тойлап, ұлы тұлғаның ұлағатты өмір жолын, ғылымдағы тар жол, тайғақ кешулі азапты өмір кешулерін, жеткен жетістіктерін мақтаныш етіп жатыр. Сол қатарда академик ұстазымның отандық антропология ғылымына қосқан үлестерінің кейбіріне тоқталғанды жөн көрдім. «Происхождение казахского народа. По данным физической антропологии (Алматы, 2017) атты кітабының қалай дүниеге келгені туралы арнайы тоқталған профессор Ахмет Тоқтабай «60 жылдан астам уақытқа созылған антропологиялық ізденістер қазақтың ата-тек тарихын зерттеп-зерделеуге арналғанын, Орекең экспедициясы осы уақыттар ішінде Қазақстанның Шығыс-батыс, Оңтүстік-солтүстік, орталық аймақтарын шарлап, ара қашықтығы ұзынынан 3000-2000 км, көлденеңінен 1000 км аралықта жатқанына қарамай оларда антропологиялық айырмашылықтар өте аз екенін дәлелдеп шыққан, деп жазады.
Нақтылап айтқанда, ІХ-Х ғасырларда қазақтың бүгінгі кескін-келбеті қалыптасып, моңғол шапқыншылығынан кейінгі кезеңде 70% монголид элементтері, 30% еуропалық нәсілдің элементтері бар қазіргі қазақтардың бет-бейнесі айқындалған. Сонымен кешенді зерттелген антропологиялық ізденістердің нәтижелері бүгінгі қазақтардың көне тұрғындарымен генетикалық байланыстарының үзілмей сақталып келгенін дәлелдеп бергеніне көзіміз жетіп отыр. Біз солай дегенімізбен күні кешеге дейінгі кеңестік және еуропацентрист-шовинистерінің тәрбиесін алған қазақ антропологтері мен археолог тарихшылары ескі сүрлеуден шыға алмай, жас ұрпақтың рухани жаңғыруына кері әсер етіп келе жатқанына академик Оразақ Смағұлов қатты ашынады.
Академик ұстаз осынау келеңсіздіктің тарихи себептеріне талдау жасап былай дейді: «Басты проблема Қазақстанның соңғы үш жүз жыл көлемінде Ресейдің, ал одан кейін кеңестік империяның отаршылық аумағында болғандығынан көрінеді. Сол үшін – қазақ халқының объективті тарихы мен этномәдени дәстүрі империялық идеяның, саяси цензураның қатаң қысымында болды». Осындай тарихи, саяси басым жағдайында қалыптасқан үш ғасырлық қазақ халқы тарихын жазудың тарихнамасына шолу жасай келе, антрополог-академик тәуелсіз Қазақстан жағдайында жазылып жатқан ғылыми-зерттеулерге көңілі толмайтынын ашық әрі ашына жазады.
Оның нақты көрінісі ретінде бүгінге дейін қолданыста жүрген «Кочевник» және «Номад» терминдерінің ғылыми һәм саяси адасушылықтарға ұрындыратыны жөнінде академик былай дейді:
«...Бұл терминнің мән-мағыналарын олар шын мәнінде ұғынбайды, бірақ ол қазақ өркениетінің «шыңы» ретінде көрсетіледі, нақты алғанда бұл терминді Қазақстан тарихына қатысты қолдану қазақ халқының объективті тарихын жасырын түрде қорлау болып отыр. Өкінішке қарай, бүгінгі күні «номад» – «көшпенді» – «қазақ» сөздері синоним болып кетті, адамдардың көпшілігі біздің елімізде болсын, шетелдерде болсын оны солай қабылдайды, тіпті бұрынғы және қазіргі заманауи жағдайларда қазақ халқының этномәдени дамуының «Ресми карточкасына» айналды».
Академик бұдан әрі қарай «Nomad»-тың грек сөзі екенін, оның мағынасы, тұрақты мекені жоқ үйсіз-күйсіз, баққан малына ілесіп қаңғырып жүретін адамдар дегенді білдіретінін, бүгінгі ғылымда одан басқа мән-мағына бермегенін атап көрсетеді. Ал Nomad деп бүгінгі таңда антропология ғылымы бәдәуилерді, хатба мен туаречилерді, масал мен аустриялық тайпаларды ғана айтады. Олай болғанда, аталған номад делінген тайпалардың қайсысын бүгінгі қазақтар ғана емес, олардың арғы ата-бабаларына ұқсата аласыңдар деп академик ақсақал зілді сұрақ тастауға мәжбүр болады. Осыларды айта келе: «Қазақстанның қоғамтанушы мырзаларын ұйқыдан оятып, «номад» терминін қазақтарға қатысты қолдануды тоқтатыңдар, бұл ғылыми көзқарас тұрғысынан қате болуымен қатар, мына өркениетті әлемнің алдында туған халқын қорлау болып табылады», деп қатаң ескерту жасайды.
Тәуелсіз Қазақстан тарихшыларын осындай қателіктерге ұрындырып отырған басты кінәрат ретінде: «...Көне қазақ жерін мекендеген халықтың сан-салалы өмірін этномәдени тарихын объективті түрде жазудан барынша қашқақтайды», дей отырып еліміздегі көптеген қоғамтанушылардың этнотерминдерді, әсіресе қазақ халқының этностық тарихына қатысты терминдердің түпкі мағынасына бойлап, жүйелі ғылыми талдауларға бармай жатып өздерінше білгішсінеді. Академик Орекең оған мысал ретінде «таксономия» грек сөзі екенін, оның «...Биология саласындағы арнайы термин екенін, ол гуманитарлық саладағы зерттеулерде қолдануға жатпайды, бұл жерде сөз биологиялық жүйелеу туралы емес, ал түрлі тарихи кезеңдерді дәуірлеу туралы», екенін айтады.
Академик Смағұловты алаңдататын тақырыптың тағы бірі – ғалымдар жиі қолданатын «глоттогенез» (яғни тілдердің шығу тегі туралы) терминін ежелгі қазақ тарихы мен лингвистикасына қолданудың ешқандай ғылыми мән-мағынасы жоқ екені.
Алфавиттік жазу тарихына шолу жасаған Орекең ежелгі шумер, орхон-енесай мөрлі жазуларын тапқырлаған түпкі түркі ата-бабаларымыздың ұрпағы болған қазақ халқының да тектілік негізі екеніне көптеген дәлелдер келтіреді. Сондықтан бүгінгі қазақ тілінің арғы түрік тілдері тобына жататындығы ендігі жерде басы ашық ақиқатқа айналып отыр. Осыларды қорытып, тиянақтай келе антрополог-академик күллі ғылым иелеріне былай деп үн қатады: «...Адам әрқашан тіл мен діннің ұстанушысы болған. Біздің жағдайымызда көне кезеңдерден бері Қазақстанды мекендеушілер жергілікті популяция негізінде серпінді дамып отырды, өйткені бұл аумақта төрт мыңжылдан астам уақыт аралығында халықтың шекаралас мекендерден тайпалардың көптеп келуі мен жергілікті тайпалардың өздерінің мекенінен тыс жаппай ауысуы байқалмайды». Академиктің осынау ұлағатты пайымын одан әрі өрбіте, өрістетер болсақ – түрік мәдениет тарихшысы Зия Гөк Алыптың: «Кейбір ұлттардың заманауи мәдениетке қол жеткізу үшін өткенінен алыстауы қажет болатын шығар. Ал түріктердің керісінше өздерінің өткен тарихына, ежелгі мәдениетіне қайрылып, назар аударуы жеткілікті», деген уәжіне жүгінуіміз жөн болар еді. Біз сонда ғана «Еуроцентристік, шовинистік пайымдарға шоқынған «номадизм мен көшпенділікті» дәріптейтін тарихшысымақтардың мәңгүрттенген ойжоталарына тойтарыс беріп, антрополог О.Смағұловтың «Қазақ халқын және оның ата-бабаларын кешенді физикалық антропология салалары бойынша зерттеулер барысында бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздің жері қазақ зәузатының әуелден өз атажұрты, тұрғылықты отаны екендігі және осы аумақта 4-5 мың жыл бойы ұрпақтар сабақтастығы үзіліссіз болғаны толық дәлелденді... Генетикалық тұрғыдан жалпы сараптар болсақ, байырғы қазақ атамекеніндегі популяциялық даму тарихы мен оның мәдениетінің өрбіп-өсуі жолдарының бірегей сабақтастығын, ғажайып биоәлеуметтік құбылыс ретінде де пайымдар едік», дегеніне көз жетеді.
Өз халқына «номад, кочевник» қара таңбасын басқысы келген масановшылардың сонау неолит, энеолит (ж.с.д. 7-4 мың жыл), қола (ж.с.д. 2-1 мың жыл) дәуіріндегі байырғы қазақтардың өз жеріндегі бай табиғи металл кендерін игеріп, қажетті құрал-сайман мен қару-жарақтар жасау технологиясын ойлап тапқанын, кен өнімдерін көрші елдерге де шығарып сатқанын білмеуі мүмкін бе?
Арғы тарихты қазбаламай-ақ ХІV ғасырда Түркістандағы әйгілі тайқазанды жеті бірдей элементті қосып жасаған шеберлердің керекті барлық металды әулиелі Түркістан жерінде жасай алғаны мақтанышымыз еді ғой. Ал «қола дәуірінде игерілген кен орындары мен өзен-көлдерді жағалай қоныстанған ата-бабаларымыздың күмбезді-шатырлы ботай сияқты қысы-жазы тұруға арнап салынған баспаналарда тұрып мың-мыңдап жылқы өсіріп, еті мен сүтін азық еткені, балықшылықпен де айналысқанын археологтер жетерліктей дәлелдеп берді».
«Номадшыл» мәңгүрттердің өз халқының тұрмыс-тіршілігі мен этномәдениетінен алыстап кеткені сонша, олар мал шаруашылығымен айналысқан қазақтардың қыстау-көктеу, жайлау-күзеулерге байланысты ішкі маусымдық көші-қонын малының соңынан қалмай албаты көше беретін «номад-кочевник» формуласына салып өздерінше шалықтайтынын антрополог-академик ғылымға тарихқа жат, қазақ халқына жабылған жала, жағылған күйе ретінде айыптайды.
Антрополог ғалым қазақ атамекенінің көп салалы тарихи тіршілігін хронологиялық ізбен шартты түрдегі жеті этномәдени дәуір бойынша жүйелеп береді. Сөйтіп қазақ популяциясын әлемдік антропологиялық жүйеден орын тапқан және бүгінгі қазақ халқын мыңдаған жылдар бойы тұрақты елі мен жері бар, тарихи қалыптасқан отаны бар ұлт ретінде әлем алдында ары мен намысын тиісті деңгейде барынша қорғауға міндетті екенімізді қадап айтады. Ал өткен ғасырдың соңғы ширегінде Есіктегі Сақ қорғанынан археолог ғалым Кемел Ақышев тапқан «Алтын адамнан» (ж.с.д. ІV ғ. делінген) кейін Қазақстанның төрт тарапынан археолог ғалымдар ашқан «Алтын адамдармен», Ботай қорымынан табылған мыңдаған жылқы сүйектері мен қола, темір, алтын-күміспен әшекейленген әсем бұйымдар, қару-жарақтар, 6000 жылдық тарихы бар қара домбыра, қазақ жерінде игерілген кен орындарындағы кен-байыту техникасын меңгерген халықтың ұрпағын жабайы «номадтар, кочевниктер» деп сандырақтаған мәңгүрттерді қалай кешіреміз: 60 жылдық саналы ғұмырын сарп етіп зәузатының этностық тегі мен этномәдениеті тарихын жазып берген академик Оразақ бұл сандыраққа басқаша қалай жауап беруі керек еді?
Антрополог ғалымды толғандырып, ашындырып жүрген тақырыптың тағы бірі – сонау Қола дәуірінен бергі археологтер ашқан тарихи елді мекендердің этностық атауларын белден басып орыстық атаулармен атап келе жатқаны, күні бүгінге дейін тарихи зерттеулер мен оқулықтарда аталатын «Афанасьев», «Андронов», «Окунов» және «Денисовкалардың» түркілердің «Алтын бесігі» аталған Алтай өңіріне ешбір қатысы жоқ екенін айтып, жазатын отаншыл тарихшы-антропологтердің атойлап шыға алмай жүргендігі. Орекеңнің қазіргі, бұрынғы адам сүйегінің морфологиясы туралы ешбір білім-білігі болмаған археолог әріптестерінің әрекеттеріне қарата «Елімізде антропологиялық материалдарға (Абақ-Байтақ және басқа да) деген вандализмге қашан шек қойылар екен» деген сұрағына тиісті мемлекеттік мекемелер мен ғалымдардан жауап күтеді. Әсіресе соңғы жылдардағы «Алтын адам» іздеу науқанға айналған кездегі қазба жұмыстарына көңілі толмайтыны басқаларды да ойландырар деп қараймыз.
Академик Оразақ Смағұлов не жазса да, не жұмыс істесе де тек өзінің туған халқының – қазағының 40 ғасырлық өмір кешулері мен материалдық һәм рухани этномәдениеті тарихын айқындауға арнаған екен. Ал соңғы 70-80 жылдардағы халқымыздың этномәдени тарихының шектен шыға саясиланып кеткенін, оның бір көрінісі көп томдық «Қазақ ССР тарихы», «Қазақстан тарихы» деген атауларда жалаулап тұрғаны, ал қазақ халқының тарихы мен этномәдениеті аталмыш атаулардың аясына мүлде сай еместігін ғылыми, тарихи дұрыс атауы – «Қазақ халқының тарихы» немесе «Отан тарихы» болуы керек деген ұстанымға тоқтайды. Ол үшін бүгінгі қазақ елінде төрт мың жылдық этномәдени тарихы бар тек бір ғана халық бар, ол – «Қазақ халқы екенін өзіміз танып-білуіміз керек. Сонда ғана қазақтарға байланысты тарихи салаларды шартты түрде болса да жүйелеп, оның материалдық тарихы, мәдени тарихы, ата заң тарихы, діни тарихы, саяси тарихы, философиялық тарихын арнайы зерттеп жазуға жол ашылады. Мұндағы негізгі талап «Қазақстан» деген әкімшілік атаудың орнына «Қазақ халқының тарихы», «Қазақ елінің тарихы» немесе «Отан тарихы» деген атауды қолдануға негізделеді.
Академик Орекең өзінің ғалымдық әрі ақсақалдық тағылымдық байламын «Қазақстан» деген атауға ұлттық ұғымды берудің жөнсіз екенін, мұндайда ұлттық атаудың тиісті тарихи орны барлығы және оны әкімшілік терминмен алмастыруға болмайтындығы әбден белгілі», – деп түйіндейді. Қазақ тарихшылары мен қоғам қайраткерлері ширек ғасырдан бері талмай талап етіп келген осы тектес ұлттық-мемлекеттік мәні бар үндеулерді ескерусіз қалдыруға болмайды демекшіміз.
Антрополог академиктің ұлт үшін тәуелсіз мемлекет мүддесі үшін тындырған айтулы еңбегінің бірі – қазақ тарихынан өз орнын ала алмай, сан-саққа жүгірткен қасиетті ханымыз Абылайға қатысты барлық антропологиялық, археологиялық тарихи материалдарды кешенді зерттеу арқылы, Абылай ханның бейнесіне, дене құрылымы мен сүйек өлшемдеріне ғылыми анықтама беруге антрополог Орекең басшылық жасаған ғалымдар орасан зор табысқа қол жеткізді. Соның арқасында тұңғыш рет антропологиялық қайта қалпына келтіру әдісімен ханның бас сүйегі бойынша оның дәлме-дәл бет әлпетінің көрінісі жасалып, халқымыздың ұлы перзенті Абылай хан туған халқымен қайта қауышты.
Осынау кешенді «Тарихи антропологиялық зерттеу» атты ұжымдық еңбек арқылы қазақ елі тарихының жарқын бір беті ашылып, рухани жаңғыруға төте жол салғандай болды.
Академиктің 60 жылдық ғылыми ізденістері арқылы жарық көрген еңбектері әлемнің белгілі ғылым ордаларына, антрополог ғалымдарына кеңінен танылып жоғары бағаланғанын өз еліміздің азаматтары онша біле де бермейтіні өкінішті-ақ. Осы жағдайды ескеріп мақаламыздың соңына Арменияның әлемге танымал антрополог ғалымы Сергей Арутюновтың «Долги путь к себе» атты мақаласынан қысқа үзінді бере кетуді пайдалы көрдік:
Қазақ халқы мен оның арғы ата-бабаларының этностық тегі мен этномәдени бет-бейнесінің қалыптасу мәселелері оның егеменді даму шарт-жағдайында рухани, адамгершілік және патриоттық тәрбиені тереңдету, сондай-ақ Қазақстан Республикасы азаматтарын біртұтас әлеуметтік-мәдени қауымға жұмылдыру үшін аса өзекті болып көрінеді. Осыған байланысты О.Смағұлов пен А.Смағұлованың кітаптарының жарық көруі дәл уақытында болды, өйткені әлі де объективті және субъективті бірқатар себептерге орай қазақ халқының этногенез және этностық тарихы проблемаларын зерттеуге аса көңіл бөліне қойған жоқ. Бүгінгі уақытта қазақ халқының тарихын танудағы осы ақтаңдақты жоюға Қазақстанның ҰҒА академигі, Болонск Ғылым академиясының (Италия) корреспондент-мүшесі, ғылым мен техника саласының құрметті қайраткері О.Смағұлов пен оның қызметкелерінің Қазақстанның физикалық антропологиясы саласындағы жүйелі зерттеулерде алған қомақты нәтижелері елеулі үлес қосуға қабілетті. Олар көп жылғы тоталитарлық режімнің айтарлықтай қиыншылықтарына қарамастан Қазақстанның ежелгі және қазіргі халқының кешенді антропологиялық зерттеулерімен жемісті айналысып келеді.
* * *
Оқырман назарына ұлттық тарих ғылымындағы қазақ халқының расогенезі мен этногенезіне байланысты, Қазақстанның этномәдени тарихы контекстінде қазақ халқының шығу тегінің негізгі кезеңдерін айтарлықтай межелей алатын көптеген объективті және сенімді антропологиялық деректермен негізделген мүлде жаңа және бірегей ғылыми жұмыс ұсынылып отыр.
Әлімғазы Дәулетхан,
тарих ғылымдарының кандидаты, профессор
