Сыдық 1924 жылы 5 тамызда Қарағанды облысының Шет ауданында, Үлкенбұлақ ауылында дүниеге келген. Оның музыкаға қабілеті жас кезінен-ақ байқалады. Алғаш рет қазақтың ән-күйлерін өз әкесі, домбырашы әрі қобызшы Мұхамеджаннан естиді. Анасы Ақборық та әнші болған деседі.
Қаршадайынан қабілеті байқалған Сыдық Алматы музыка училищесіне оқуға түсіп, оны бітіргеннен кейін Мемлекеттік консерваторияның композиторлық бөліміне, Е.Брусиловскийдің сыныбына қабылданады. Жас талант консерваторияда оқып жүріп, «Шолпаным», «Ауыл түні», «Жылқышы әні» сияқты әндер шығарумен қатар, скрипка үшін соната, қобызға арналған пьесалар, хорлар мен драма спектакльдеріне музыка, қазақтың халық аспаптары оркестріне арнап «Балқадиша» вариациясын, «Қыз қуу» симфониялық суреттемесін, «Домбыра туралы баллада», «Шаттық отаны» симфониялық поэмаларын жазды. Композитордың атын шығарып, көпшілікке танымал еткен осы соңғы поэмасы болды. Оның негізіне күй ырғағы алынғанмен, ол – қазақтың дәстүрлі күйлерінен түбірімен өзгеше жанр. Бір кезде М.Төлебаев халық аспаптары оркестріне арнап музыка жазуды құптап, қуаттап: «ғажайып республикалық халық аспаптары оркестріне (жетекшісі – Ш.Қажығалиев) арнап жазудан бас тартқан біздің жас авторларымыз кешірілмес қате жасайды деп ойлаймын. Өйткені шығармашылықтың бұл саласы фольклордан кәсіби өнердің күрделі формаларына өтетін жол», деген еді. Бұл поэма – сол М.Төлебаев айтқан «ұлттық музыканың кәсіби үлгіде» дамуынан туған симфониялық күй. Осы шығармамен қазақ музыкасында жаңа жанр туды деуге болады. Алайда Сыдық тыңнан жол салған жоқ. Өйткені оған дейін «Біржан –Сара» операсында «Соқыр Есжан» күйін классикалық тұрғыда өңдеп жазған М.Төлебаевтың үлгісі бар болатын. Бұдан кейін Е.Рахмадиевтің әйгілі «Дайрабай»,«Құдаша-думан», М.Маңғытаевтың «Концерттік күй», Т.Қажығалиевтің «Қыз қуу», т.б. шығармалары дүниеге келді. 1953 жылы Бухарестегі Бүкілдүниежүзілік фестивальге барған Құрманғазы оркестрінің бағдарламасына М.Төлебаевтың «Венгр тақырыбына жазылған «Фантазиясы», Е.Брусиловскийдің «Румын әуендері», М.Глинканың «Вальс-фантазиясы», И.Брамстың «Венгр билері», румын композиторы Г.Диникудің «Хора стаккато» шығармаларымен қатар «Шаттық отаны» атты симфониялық поэма да енгізілді. Кейін бұл шығармаға Жамбыл атындагы Мемлекеттік сыйлық берілді. Жас композитор үшін бұл үлкен табыс еді.
Дирижер Ш.Қажығалиев пен композитор С.Мұхамеджановтың ізгі сыйластыққа, шығармашылық достыққа айналған алғашқы таныстығы сол жылдары басталып еді. Музыка жайындағы бір әңгіме кезінде Шәкең әнші дауысына арнап концерт жазу жөнінде Сыдыққа ой салады. Мемлекеттік сыйлықтың бірнеше дүркін лауреаты Н.Д.Шпиллер және тамаша әнші Д.Я.Пантофель-Нечецкая орындаған Р.Глиэрдің жеке дауысқа жазған «Концертін» тыңдауға кеңес береді. Шәкеңнің бұл ұсынысы тамыры халықтық музыканың топырағында өнген әуенге жаны бай композитордың көңіліне қона кетеді. Көп ұзамай Жарылғапбердінің «Ардақ» әнінің негізінде сопрано дауысына арналған тамаша «Концерт» дүниеге келеді.
1958 жылы аталған «Концерт» Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігінде үлкен табысқа ие болды. Кейін бұл шығарма Б.Төлегенованың орындауында Ш.Қажығалиевтің дирижерлігімен Армения мемлекеттік симфониялық оркестрінің сүйемелдеуінде таспаға түсіп, Бүкілодақтық радионың алтын қорына қосылды. Әнші дауысына жазылған «Концерт» қазақ музыкасы тарихында осы жанрдағы тұңғыш, әрі күні бүгінге дейін жалғыз туынды болып отыр.
С.Мұхамеджановтың шығармашылығына зейін қойып қарасаңыз, оның қазақ музыкасындағы көптеген жанрға тұңғыш қалам тартқан композитор екенін аңғарасыз. Оның домбыра мен халық аспаптары оркестрі үшін, қобыз бен халық аспаптары оркестрі үшін жазған «Концерттері» бұған дәлел. Оған дейін композитор Л.Хамидидің домбыра-прима аспабына жазған «Концерті» ғана бар еді. Домбыра мен қобызға арнайы жазылған кішігірім дүниелерден басқа кесек туынды жоқ болатын. Үстірт ойлаған адамға композитор атақ қуып, әр жанрда тұңғыш болуға тырысқан сияқты көрінеді. Алайда олай емес. Үлкен өнер иесі қазақ музыкасындағы кенже қалған жанрды дамытуда кейінгілерге үлгі көрсетіп, із қалдыруды мақсат тұтты. Мұндай мақсат ұлтының өнерін өркендетсем деген азаматтық ойдан туады. Сонымен қатар бұл өзіне оңтайлы жанрда ғана жазып қоймай, композитордың кез келген жанрды меңгеріп кете алатын шығармашылық қуатын, суреткерлік өресін, дарын деңгейін білдірсе керек.
Ұлт өнерінде күлдіргі опера жоқ еді. Сыдық бұрынырақта өзі музыкасын жазған «Беу, қыздар-ай» комедиялық спектаклін негізге алды. Қ.Шаңғытбаев пен Қ.Байсейітов бірігіп жазған спектакль сюжеті күлдіргі операға сұранып-ақ тұр еді. Көңілді ырғаққа, күлкілі көріністерге, әзіл әуендерге толы опера көрерменнің көзайымына айналды.1964 жылы операның премьерасы алдында театрда қойылымды талқылау болды. Мәжіліске өнер адамдары: композиторлар, әншілер және ақындар қатысты. Консерваторияның студенті мен де отырдым. Әртүрлі пікірлер айтылды. Қазақстанның халық әртісі Қанабек Байсейітовтің сөзі есімде қалыпты. «Кейбір композиторларымыз күрделі гармонияға әуес. Оны жұрт түсінсе жақсы. Сыдықтың музыкасы әуенділігімен, саздылығымен ерекшеленеді. Сосын да құлаққа жағымды, жанға жақын, халыққа түсінікті», деген еді өнер тарланы. Композиторға берілген әділ баға, замандастарының пікірі бүгін де маңызын жойған жоқ. Осыдан 60 жыл бұрын сахнаға шыққан қазақтың тұңғыш күлдіргі операсы «Айсұлудан» кейін бұл жанрға қалам тартқан ешкім болмады.
1960 жылы Мәскеуде Сыдықтың «Ғасырлар үні» ораториясы орындалды. Хор мен симфониялық оркестрге арналған көп бөлімді күрделі шығарманың өне бойынан халық әні «Елім-айдың» әуені мен елім деген ердің асқақ рухы сезіліп тұрды. Бұл – қазақ музыкасындағы тұңғыш оратория еді. Көп ұзамай Ғ.Жұбанованың «Дала шұғыласы» ораториясы жарық көрді.
Сыдықтың ән-романстарының өзі бір төбе. Оның әндері әсем сазды, кең тынысты, әуенді болып келеді. «Қырманға кел, қалқатай», «Тербеледі тың дала», «Жарқырайды Теміртаудың оттары» әндері кезінде еңбек гимніне айналды десек дау туғызбас. Оның Абай сөздеріне жазған «Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы», «Ғашықтың тілі – тілсіз тіл», «Өзгеге, көңілім, тоярсың», «Жарқ етпес қара көңілім» сияқты он бес шақты романы – ерекше құнды дүниелер. Композитор Абай өлеңдерінің табиғатын танып, даналық философиясын ойлы да, терең әуендермен жеткізе білген. Сыдық романстарының әуезді нақышы мен қоңыр үні Абай әндерімен үйлесіп жатады. Композитор Абай сөздеріне жазған әндері мен романстары негізінде «Абай мен Әйгерім» деген радиоопера да жазды.
Қазақстан композиторларының қаламынан туған симфониялық шығармалар баршылық. Е.Брусиловский бірнеше симфония, М.Төлебаев «Қазақстан», Е.Рахмадиев «Амангелді», «Толғау» симфониялық поэмаларын, Қ.Мусин, Ғ.Жұбанова, Т.Базарбаев, М.Сағатов бірді-екілі симфония жазды. Симфония жанрында өндіріп еңбек еткен Е.Брусиловский, сосын көлемді төрт симфония жазған С.Мұхамеджанов болды. Оның «Дауыл» атты алғашкы симфониясы 1968 жылы жазылды. Бұл шығармада халқымыздың тарихы, заман ағысының иірімдеріндегі ел тағдыры суреттелді. Сол жылдар туралы дирижер Шамғон Қажығалиев: «Сыдық өте сезімтал, тәрбиелі, абзал жан еді», деп есіне алады:
1968 жыл болатын. Оның «Дауыл» атты бірінші симфониясын дайындап жүрген кезім (бұл кезде Шамғон симфониялық оркестрдің бас дирижері). Симфонияның қалың партитурасын таңертең – жұмысқа, кешкісін – үйге, күнде тасимын. Соны білетін ол таңертең мені үйдің маңында күтіп тұрады. Сосын қолымдағы ауыр партитураны алып: «Шәке, саған оркестрмен жұмыс істеу керек. Қолың талмасын, мен көтерейін», дейді. Жұмыстан бірге қайтамыз. Симфония туралы көп сөйлесетін едік. Ақыры оның алғашқы симфониясы сәтті орындалып, композитор да, көрермен де өте риза болды» деп, еске алады. Композитор көптеген драмалық спектакльдер мен кинофильмдерге музыка жазды. Ол көлемді үш операның авторы. «Айсұлудан» кейін «Жұмбақ қыз», «Ақан сері – Ақтоқты» операларын жазып, тарихи оқиғаларды музыкасына арқау етті. Кейінгі кезде ол «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» операсын қолға алған екен.
Бұл сюжетке опера жазуды кезінде М.Төлебаев та бастаған болатын. Сәтті басталған опера аяғына жетсе, «еуропалық Ромео – Джульетта сюжетінен кем болмайды» деп үміттенген композитор арманына жете алмай кеткен еді. Сыдықтың да бастаған операсын аяқтауға өмірі жетпеді. Өкінішті-ақ.
Алайда Сыдық Мұхамеджанов – қазақ музыка өнерінде өз үнін, өз келбетін танытып, артында өшпес із қалдырған композитор. Оның музыкасы уақыт өткен сайын егемен елінің рухын асқақтатып, туған халқының рухани қазынасына айналып келеді.
Тілеуғазы БЕЙСЕМБЕК,
Қазақстан композиторлар одағының мүшесі
