Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясының 1-бабына сәйкес барлық адам тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқығы тең болып дүниеге келеді. Декларацияның 2-бабына сүйенсек, әр адам нәсіліне, түр-түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа да наным-сенімдеріне, ұлттық немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік, тектік-топтық немесе басқа жағдаяттарға қарамастан құқығы мен бостандығы тең болуға тиіс.
Гендерлік теңдік мәселесі алғаш рет осы халықаралық құжатта бекітілген. Әйелдерге қатысты кемсітуді жою туралы конвенцияның 3-бабына сай әйелдердің құқығы мен бостандықтарын ерлермен теңдік негізінде іске асыруына және пайдалануына кепілдік беру үшін тиісті шаралар атқарылып, заңнама қабылданады. Бірқатар мемлекетпен қатар Қазақстан да осындай маңызды халықаралық актілердің қатысушысы.
Гендерлік теңдік қағидатына қатысты көпшіліктің қызығушылығын тудыратын салалардың бірі – әскери міндет. Гендерлік дискриминацияға қарсы тараптың пайымынша, тек ер адамдардың әскерге шақырылуы гендерлік теңдікті орнатуға кедергі келтіреді.
Шетел тәжірибесіне қарасақ, кей елдерде әскери міндет әйелдерге де жүктелген. Мысалы, БҰҰ армиясындағы алғашқы әскери қолбасшы және әуе күштерінің басшысы норвегиялық әйел азамат болған. 2017 жылға дейін 18 жыл қатарынан әйелдер осы елдің қорғаныс министрі қызметін атқарды. Норвегияда 19-дан 45 жасқа дейінгі әйелдер де, ерлер де әскерге алынады. Норвегиядан кейінгі дәл осындай тәжірибе енгізген еуропалық ел – Швеция. Ал АҚШ-та әйелдерге 2014 жылдан бастап кез келген әскерде қызмет етуге рұқсат етілген. Мәселен, барлық персоналдың орташа есеппен 16%-ын әйелдер құрайды. Бұл армиядағы әйелдердің рекордтық санын көрсетеді. Қазіргі уақытта гендерлік теңдік қағидатын ұстану мақсатында АҚШ әскери күштері фитнес талаптарын қайта қарап жатыр. Сол сияқты Үндістан әйелдері 1992 жылдан бастап армияда қызмет ету, оның ішінде офицер шенін алу құқығына ие болды. Алайда бүгінде Үндістанның 1,4 миллион әскерилерінің қатарында тек 0,56% әйел бар.
Бүгінде еліміздің Қарулы күштерінде 7 мыңнан астам әскери қызметші-әйел жұмыс істейді. Ал өзіндік тәуекел мен психологиялық кедергіден тұратын азаматтық қорғау органдарында (АҚО) жалпы ерлермен қатар 5623 әйел де қызмет атқарады.
Сондай-ақ АҚО-да гендерлік саясатты іске асыру шеңберінде «ҚР Төтенше жағдайлар министрлігінің Жоғары білімнің білім беру бағдарламаларын іске асыратын арнаулы оқу орнына оқуға қабылдау қағидаларын бекіту туралы» ҚР ТЖ 2021 жылғы бұйрығына арнаулы оқу орнына қыздарға арналған дене шынықтыру нормативтерін енгізуді көздейтін өзгерістер мен толықтырулар енгізіліпті. Әйел-әскери қызметші санын АҚО-да арттырумен қатар Қорғаныс министрлігі, СІМ, ІІМ, БП-да әйелдерге қарсы зорлық-зомбылықтың алдын алу, әйелдер мен ерлердің тең құқын қамтамасыз ету бойынша тренингтер өткізіліп келеді.
БҰҰ Қазақстанның осы саладағы жетістіктерін оң бағалайды. Атап айтқанда, Қазақстан Орталық Азиядағы гендерлік теңдікті ілгерілету жөніндегі ұлттық органды құрған және өңірде WEPs бойынша көшбасшы ел болып саналады. Алайда халықаралық және мемлекеттік деңгейдегі жетістіктерге қарамастан, қоғамда әйелдердің әскерге баруы туралы пікір әртүрлі. Зерттеу бойынша басым көпшілік мемлекеттік деңгейде бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ер адамдар қатысуы керек деген пікірді ұстанып отыр.
Қазақстан әйелдердің бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету ұстанымын мемлекеттік қана емес, халықаралық деңгейде де күшейтуге ұмтылып келеді. Гендерлік теңдік мәселесінде Қарулы күштер мен АҚО-дағы әйелдер туралы стереотиптер мен көзқарасты өзгертуге бағытталған ақпараттық және білім беру науқанының маңызы артады. Қоғамдық пікірді және түрлі көзқарасты тұрақты зерттеу, қоғамдағы оң өзгерістерді бірлесіп алға жылжыту үшін өзара диалог құру, халықаралық тәжірибе алмасу өзекті күйінде қалып отыр.
Әмина ҚУАНЫШБАЕВА,
Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы
