Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
ХХ ғасырда қазақ халқы екі мемлекеттің құрамында болды. Алғашқысы – 1920 жылы 26 тамызда құрылған Қазақ кеңестік социалистік автономиялық республикасы, астанасы Орынбор қаласы еді. Екіншісі – Оңтүстік Қазақстанның 5 облысы (Талдықорған, Алматы, Жамбыл, Шымкент, Қызылорда) Түркістан кеңестік социалистік республикасының құрамына енді. Сол кезде астанасы – Ташкент қаласы. Бұл республиканың басшылығы құрамында Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Нәзір Төреқұлұлы, Мұстафа Шоқай, Мұхамеджан Тынышбаев секілді қазақ халқының азаматтары тұрды. Үкімет мүшелері ретінде көптеген білімді, білікті қазақ жұмыс атқарды. Бұған дейінгі Түркістан мұхтарияты мен Алаш автономиясында да сыртқы істерді қадағалайтын құрылым жасақталды. Түркістан Республикасында алғашқы Сыртқы істер комиссариаты 1920 жылдың басында құрылды. Қазақтан шыққан Сауд Арабиясындағы тұңғыш елші Нәзір Төреқұлұлы еді. Өкінішке қарай, оған жалған айып тағылып, тұтқындалып, 1937 жылы ату жазасына кесілді.
Кейін кеңес өкіметі одақтас республикалардан сыртқы саясатты толық өз қолына алып, республикалардағы сыртқы істер ведомствосын жойды. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде 1943 жылғы 28 қараша – 1 желтоқсан аралығында Тегеран қаласында өткен конференцияда үш мемлекеттің басшылары: кеңес одағынан Иосиф Сталин, Америка Құрама Штаттарынан Франклин Рузвельт, Ұлыбританиядан Уинстон Черчилль фашистік Германиямен соғысуды жеделдету және жеңістен кейін халықаралық қауіпсіздікті, тұрақты бейбітшілікті сақтау туралы ұйым құру қажеттігін мәлімдеді. Соған байланысты И.Сталин жаңа құрылатын халықаралық ұйымға кеңес одағының 15 одақтас республикаларын кіргізбекші болды. Сөйтіп, КСРО Жоғарғы кеңесі «бірыңғай одақтық Сыртқы істер халық комиссариатын одақтық-республикалық Халық комиссариаты ретінде өзгерту туралы және одақтас республикаларға сыртқы байланыс жасауға өкілеттілік беру туралы» заң қабылдады. Осы заңның негізінде Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Төралқасының төрағасы А.Қазақбаев, Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Төралқасының хатшысы С.Нұрмағамбетов 1944 жылғы 13 сәуірде Алматы қаласында «Қазақ КСР бірыңғай одақтық-республикалық Халық комиссариатын құру туралы» заңға қол қойды.
Республика Конституциясына 16-бап қосылды. Бұл бап бойынша Қазақ кеңестік социалистік республикасына шет мемлекеттермен тікелей байланыс жасау, олармен дипломатиялық келісімге отыру, дипломатиялық және консулдық өкілдіктерімен алмасу құқығы берілді. Конституцияның 16-бабымен Қазақ КСР дипломатиялық өкілдіктерін тағайындайды және қайтарады. Сонымен қатар келесідей толықтыру берілген – КСРО-ның шет мемлекеттермен жалпы бекітілген қарым-қатынас аясында Қазақ КСР шет мемлекеттермен қарым-қатынасын жүзеге асырады. Шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдерінен Сенім грамотасын қабылдайды.
Сөйтіп, Қазақ КСР және басқа да одақтас республикаларда Сыртқы істер министрліктері құрылды. Алайда жоғарыда көрсетілген баптар іс жүзінде жүзеге аспады, өйткені Мәскеу мемлекеттің шетелмен байланыс тізгінін бергісі келмеді.
1945 жылдың 4-11 ақпан аралығында өткен Ялта конференциясында үш жетекші держава басшыларының кездесуінде Германияны күйреткеннен кейін әлемде тұрақты бейбітшілік орнату үшін жаңа халықаралық ұйым құру туралы мәселе шешілді. Оның аты Біріккен Ұлттар Ұйымы деп аталатын болды.
КСРО басшысы И.Сталин 15 одақтас республиканы болашақ құрылатын БҰҰ-ға кіргізуді ұсынды. АҚШ Мәскеудің 15 республикасының жаңа ұйымға мүше болуына қарсы шықты. Вашингтонның айтуынша АҚШ 49 штаттан құралады, штат дегеніміз «өзінше бір мемлекет», олардың федералдық заңды қабылдау не қабылдамауы өз еркі. Әр штат өз заңдарын шығара алады. Осылайша, Мәскеу 15 республиканы ұсынса, Вашингтон 49 штатын жаңа ұйымға кіргізбекші болды. Келіссөз барысында ортақ мәмілеге келіп, екі жақ та өз ұсыныстарын қайтып алуға мәжбүр болды. Екінші дүниежүзілік соғыста Украина мен Беларусь халқының Германияға қарсы қажырлы күресін және соғыс зардабын ескеріп, қағидаттан тыс екі республиканы да БҰҰ-ны құрушы 51 мемлекеттің құрамына кіргізді.
Жоғарыда айтылған Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігі 1944 жылы 13 сәуірде құрылғанына қарамастан, Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі өз құрылу тарихын 1992 жылғы 2 шілдеден бастады. Өйткені 2 шілдеде Қазақстан Президентінің Сыртқы істер министрлігінің жұмысы туралы Жарлығы шықты. Осы құжатты министрлік негізге алып, Қазақстанның Сыртқы істер ведомствосының құрылғанына 30 жыл толды деп тойлады. Біздіңше, бұл мәселеге терең, жан-жақты қарауымыз керек.
Қалай дегенде биыл 13 сәуірде еліміздің Сыртқы істер халық комиссариатының құрылғанына 80 жыл толды. 1944 жылы тағайындалған Төлеген Тәжібаев алғашқы Сыртқы істер халық комиссары болды. Бұдан бұрын ол 1940-1944 жылдары Халық ағарту комиссары қызметін атқарған. Кейін Үндістандағы КСРО елшілігінде Өкілетті уәкіл ретінде дипломат болып жұмыс істеді. Т.Тәжібаев белгілі ғалым, педагогика ғылымдарының докторы, Қазақстан Ғылым академиясының академигі, «Абай Құнанбайұлының философиялық, психологиялық және педагогикалық көзқарастары», тағы да басқа көптеген құнды ғылыми еңбектің авторы.
80 жылдық тарихы бар Қазақстан дипломатиясы елеулі жетістіктерге жетті. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына мүше елдер арасынан Қазақстан Республикасы алғашқы болып БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің мүшесі болды. Әлемдік бейбітшілікті сақтау мақсатында ядролық қару-жарақты 2045 жылға дейін жою мәселесін ұсынды. Орталық Азия және түркі мемлекеттерінің ынтымақтастығын нығайтуға ұйытқы болып отыр. Еліміздің сыртқы саясатының басты ұстанымы тату көршілік қатынас пен өзге мемлекеттің ішкі ісіне араласпау, басқа мемлекеттермен тең құқылық жағдайында түрлі салаларда ынтымақтастықты дамыту, туындаған мәселелердің бәрін бейбіт және дипломатиялық жолмен шешуге ұмтылу қағидаттарына негізделген. Қазақстанның сырт әлеммен сындарлы қарым-қатынас орната білуі экономикалық әлеуетіміздің артуына, сауда-экономикалық, сондай-ақ инвестициялық байланыстарымыздың нығаюына жол ашып отыр. Бүгінде әлемдік қоғамдастық елімізді сенімді әріптес ретінде таниды.
Сыртқы істер министрлігі құрылғаннан бері 20-ға жуық министр қызмет атқарды. Олардың ішінде дипломатия тарихында қалған тұлғалар – Т.Тәжібаев, Ә.Шәріпов, Б.Бөлтірікова, М.Фазылов, М.Есенәлиев бар. Тәуелсіз Қазақстан дипломатиясына үлкен үлес қосқан белгілі министрлер – А.Арыстанбекова, Т.Сүлейменов, Қ.Тоқаев, М.Тәжин, Қ.Саудабаев, Е.Қазыхан, Қ.Әбдірахманов, М.Тілеуберді және басқалар. Бүгін, Мемлекет басшысының тапсырмасымен ел тарихының көптомдығы жазылып жатқан уақытта, Қазақстан дипломатиясының тууы мен қалыптасуының бел-белестерін нақты сараптап, тұжырымдаудың уақыты туды деп есептейміз.
Сайлау БАТЫРШАҰЛЫ,
Қазақстан дипломатиялық қызметінің еңбек сіңірген қызметкері
