Búginde ár kólikke tirkelip beriletin memlekettik nómirlerdiń deni jappaı satylymǵa shyǵaryldy. Olar birkelki sandar men úılesimdi áripter tizbeginen quralǵandyqtan birden kóz tartady. Ony halyq arasynda «ádemi nómirler» deıdi. Atalǵan nómirlerdi alýǵa júrgizýshiler de yntyq. Ásirese qymbat kólik ıeleri úshin sándi nómirdi taǵý, ózine bir artyqshylyqty beretindeı kóredi. Endeshe bul nómirlerdi satylymǵa shyǵarǵannan kim utyp jatyr dep oılaımyz?
Ázirge odan utylyp jatqan eshkim joq. О́ıtkeni suranys bar jerde – usynys bar. Al ádemi nómirlerge usynys kóp. Qymbat kólik satyp alǵan adam, kólik nómiriniń de soǵan saı bolýyn qalaıdy. Onyń ústine buryndary ádemi nómir taqqan júrgizýshige qashanda jol ashyq deıtin áńgime aıtylatyn. Iаǵnı ondaı nómir ıelerin jol saqshylary kóp toqtata qoımaıdy eken. Sebebi ádemi nómirler zańdy satylymǵa shyǵarylǵanǵa deıin, ony ıemdený ekiniń birine buıyra bermeıtin. Al ony kóligine taǵyp alǵandary ne quqyq qorǵaý organdarynyń bir dókeı qyzmetkeri de, ne solarmen, ıaǵnı dókeılermen baılanysy bar adam dep uǵynylatyn. Jáne solaı bolǵanyn kópshilik joqqa shyǵarmaıdy. Árıne, qazirgi kezde erekshe, ıaǵnı «ádemi» nómir júrgizýshige kóshe qozǵalysynda eshqandaı jeńildik bermeıtini aıan. Olar da ózge júrgizýshiler sekildi kóshe qozǵalysyna qatysýshy retinde ortaq erejeni saqtaýy tıis.
Al shyn negizinde ondaı ádemi nómirler sol kezderi jasyryn satylatyn. Jáne ol aqshalar bireýlerdiń qaltasyn qalyńdatyp jatatyn. Qazynaǵa soqyr tıyn da túspegen kórinedi. Memleketke zıan keltirip, al halyq kóńiline kirbiń túsirgeni – osy bir jasyryn saýda-sattyqtyń zańyzdyǵy edi. Endi osy kólik nómirlerin satýdy zańdastyrǵannan keıin «quda da tynysh, qudaǵı da tynysh» degendeı, jaǵdaı ońǵaryp sala berdi. 2015-jyldan bastap birdeı sandary bar memlekettik nómirler satyla bastady. Jurt ony jappaı aldy. Ádemi sandy nómirler keıbir shet elderdegideı aýksıon arqyly saýdalanbasa da, baǵalary sharyqtap shyǵa keldi. О́ıtkeni suranys kóp. Jappaı satýdyń arqasynda sońǵy úsh jylda 5 mıllıardtan astam qarjy túsipti. Bul az ba, kóp pe, ózderińiz esepteı berińiz. Jáne bul qarjy bireýlerdiń qaltasyna emes, qazynaǵa túsip jatqany qýantady.
Al birkelki ádemi nómirlerdi satyp, mol qarjy tabýdyń joldary da kóp eken. Máselen, Ulybrıtanııada bir azamat aýksıon arqyly F1 degen jazýy bar nómirdi 10 mıllıon dollarǵa satyp alǵan. Sol sıaqty Birikken Arab Ámirlikterindegi bir kásipker 1 degen memlekettik nómir úshin 14 mıllıon dollaryn bere salǵan. Tipti ózimizdiń jaqyn kórshimiz – Qyrǵyzstanda bir azamat úsh 7 jáne úsh A árpi bar kólik nómirin aýksıon arqyly 25 myń dollarǵa ıelengen. Mine kórdińiz be, «qalaýyn tapsa – qar da janady» degendeı, qalaýyn tapsa qazynamyz ádemi nómirlerdi satý arqyly ǵana qarq bolmaq. О́ıtkeni bizdiń elde qymbat úı turǵyzýda, qymbat kólik alýda, oǵan erekshe nómir taǵýda aldaryna jan salmaıtyn azamattarymyz barshylyq.
Biraq bizdiń elimizde ádemi nómirlerdi satý ázirge aýksıon arqyly júrgizilmese de, ótken jyldyń basynan bastap qymbattaı tústi. Sebebi taǵy da aıtamyz, suranys joǵary. Soǵan baılanysty sandar janyndaǵy áripter de saýdaǵa salynady. Sol arqyly qazirgi kúni eń «ádemi» nómirlerdiń baǵasy jeti júz myńǵa deıin baryp qaldy. Saýda demekshi, memlekettik nómirlerdi zańdy saýdalaý qajettigi týraly usynys osydan 10-15-jyl buryn aıtyla bastaǵan. Oǵan sebep, kóptegen damyǵan elderde mundaı nómirler áý bastan satylatyny belgili. Onyń basty artyqshylyǵy – kólikke taǵatyn ádemi nómirlerdi berý kezindegi «kóz qysty, barmaq basty» tıylyp, jemqorlyqqa túpkilikti toqtam qoıylady eken. Sóıtip memlekettik nómirlerdi alýdyń nebir quıturqy amaldaryn izdeıtin jandar arany da sap tyıylady. Al jemqorlyqqa aparatyn jol jabylǵan soń qarjy tolyqtaı memleket qazynasyna quıylady. Munyń shapaǵatyn el kóredi. Osylaısha «sándi» sandarmen men «ádemi» áripterdiń satylýy kiristi odan ári kóbeıte beredi.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, mundaı nómirlerge suranystyń joǵary ekenin mamandar da jasyrmaıdy. Ádemi, ıaǵnı birkelki sandar men úılesimdi nemese birdeı áripter tizbeginen quralatyn kólik nómirlerine suranys kóp bolǵandyqtan elimizdiń túkpir-túkpirindegi júrgizýshilerdiń barlyǵyna ony alýǵa qoljetimdi jaǵdaı jasalǵan. Sol sebepten qazirgi tańda Almaty, Almaty oblysy, Astana, Qaraǵandy, ShQO-da osy nómirler aldyńǵy qatarda satylýda deıdi. Degenmen olardyń bári kólik nómirlerin Tirkeý-emtıhandyq bólimsheler men arnaıy HQKO baryp tańdaıdy. Eger ondaǵy bar nómirler arasynan qalaǵanyńyz tabylmasa, oǵan tapsyrys berýge bolady. Tapsyrys bergen nómir Astana men Almaty qalasynda bes kún ishinde daıyn bolady. Demek, qalaǵan nómirińizdi alýǵa eshqandaı problema joq degen sóz.
Biraq eń bastysy, «ádemi» nómirlerdi zańdy túrde satý arqyly adamdardyń kólik júrgizý mádenıetiniń de qalys qalmaýy árqashan nazarda turýy tıis. Sonda onyń tıimdiligi de arta túsedi. Endeshe osyndaı kólik nómirlerin zańdy satýǵa shyǵarý arqyly dál osy salada jemqorlyq pen paraqorlyqtyń jolyn keskendeı, memlekettiń ózge salalarynda da osyndaı ozyq amaldar nege qolǵa alynbasqa deımiz. Ozyq ári ońdy amaldar qolǵa alynsa onyń da paıdasy shash-etekten bolatyndyǵy dáleldenip otyr. Endi erekshe nómirlerdiń baǵasyn áli de kótere túsý úshin nómirdiń áripteri ornyna júrgizýshiniń esimin jazsa degen de usynystar aıtylýda. Degenmen bul usynystar ýaqyttyń enshisinde ekeni belgili. Sondyqtan mundaı paıdaly isterdi ózge salalarda da kóptep júzege asyrǵan jón-aý deımiz.
Aleksandr TASBOLAT,
«Egemen Qazaqstan»