– Ұлт жоспарының 64-қадамында «Өндіріске инновациялар енгізу жөніндегі жұмыстарды қаржыландыру тетіктері бар» ғылыми және (немесе) ғылыми техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру туралы» заң әзірленеді. Ғылыми гранттар мен бағдарламалар құрылымдары индустриялық-инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасының қажеттілігіне орай қайта бағытталады» деп көрсетілгені белгілі. Осы тапсырмаға орай, 2015 жылдың 31 қазанында «Ғылыми және (немесе) ғылыми техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру туралы» заң қабылданды. Осы заңға сәйкес бірқатар жұмыс атқарылды.
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, экономика ғылыми жетістіктерге негізделгенде ғана бәсекеге қабілетті болады. Сондықтан, ғылыми зерттеулердің сапасын арттыру, ғалымдардың ғылыми әлеуетін көтеру үлкен маңызға ие.
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, экономика ғылыми жетістіктерге негізделгенде ғана бәсекеге қабілетті болады. Сондықтан, ғылыми зерттеулердің сапасын арттыру, ғалымдардың ғылыми әлеуетін көтеру үлкен маңызға ие.
Біріншіден, ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру мақсатында гранттық қаржыландыру қарастырылды, екіншіден, «Ғылым қоры» АҚ ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру жобаларын гранттық қаржыландырудың операторы ретінде айқындалды. Сол секілді заң шеңберінде «Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру жобаларын қаржыландыру қағидалары», «Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру жобаларына сараптама ұйымдастыру және жүргізу қағидалары» бойынша Білім және ғылым министрінің арнайы бұйрықтары шықты. Осы орайда, «Ғылым қоры» АҚ 2016 жылы ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру жобаларын гранттық қаржыландыру бойынша алғашқы конкурсын жүзеге асырды. Конкурс шеңберінде Қазақстанның 18 қаласында ғылыми, академиялық және бизнес қауымдастығының өкілдерімен кездесулер ұйымдастырылып, 579 әлеуетті өтінім берушілерге кеңестер ұсынылды. Конкурсқа 337 өтінім келіп түсті, оның ішінде 32 өтінім Ұлттық ғылыми кеңесте мақұлданып, қазіргі таңда жалпы сомасы 4,9 млрд теңге болатын 27 жоба жүзеге асырылуда.
2017 жылы «Ғылым қоры» АҚ ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру жобаларын гранттық қаржыландыру үшін жаңа конкурс жариялап, өтінімдерді қабылдау бойынша жұмыстар басталған еді. Өтінімдерді қабылдау мерзімі 2017 жылдың 12 маусымынан басталып, 26 шілдеде аяқталды. Жаңа конкурс нәтижесіне орай, жобаларды қаржыландыру мерзімін ағымдағы жылдың қараша айы деп белгілеп отырмыз.
Сондай-ақ, Қазақстан мен Дүниежүзілік банктің арасындағы келісім шеңберінде «Өнімді инновацияларды ынталандыру» жобасы жүзеге асырылуда. Жобада 2016 және 2017 жылдары аға ғылыми қызметкерлер және кіші ғылыми қызметкерлер үшін грант бағдарламасы бойынша екі конкурс өткізілді. Ғылым және коммерцияландыру жөніндегі халықаралық кеңес мүшелерімен үш жылдық мерзімге 50 жоба іріктелініп алынды. 2016 жылғы конкурс қорытындысы бойынша 4,0 млрд теңге қаражат көлемінде 23 жобамен грант жөніндегі келісім жасалды. Ал, 2017 жылы іріктеліп алынған 21 жобаға 3,9 млрд теңге көлемінде грант беруге қатысты келісімдер жасау жұмыстары жүргізілуде.
Ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландырудың негізгі қатысушылары – ғалымдар, жеке кәсіпкерлік субъектілері, сондай-ақ, сервистік компаниялар, технологиялық парктер мен коммерцияландыру орталықтары. Басты жобаларға ғалымдар ғана емес, кәсіпкерлер тарапынан да үлкен қызығушылық барын айтуға тиістімін. Мысалы, аталған конкурстардың нәтижесінде жүзеге асырылып жатқан жобаларға бизнес тарапынан 1,2 млрд теңгеден астам қосымша қаржыландыру мәселесі шешімін тауып отыр. Жобаларды іске асыру қорытындысы бойынша болжаммен іске асырылатын өнімнің (көрсетілетін қызметтің) жыл сайынғы көлемі 4,47 млрд теңгені, салық аударымдары 390,4 млн теңгені құрайды деп межеленген.
– Коммерцияландыру ісі қандай салаларда, қандай бағыттар бойынша атқарылып отыр?
– Соңғы жылдары ғылымды қажет ететін ел экономикасын құру міндетін шешу үшін мемлекеттік деңгейде белсенді қадамдар жүргізіліп келеді. Қазіргі кезде халықаралық озық практикаға жоғары тұрғыда бейімделген, ғылымды басқарудың жаңа моделі анықталған «Ғылым туралы» заңды жүзеге асыру жұмыстары жақсы қарқын алуда.
2015 жылы қабылданған «Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызметті коммерцияландыру туралы» заң ғылым мен бизнестің өзара әрекеттесуінің жаңа механизмдерін жасауға, ғылыми зерттеулердің нәтижелілігін көтеруге, практикалық тұрғыда жүзеге асуына, өндіріске ғылымды қажет ететін технологияларды ендіру мен өнеркәсіптік секторларды ғылыми жобаларға қатысуға ықпал етуге бағытталған.
Коммерцияландыру жобалары гранттық қаржыландыру шеңберінде атқарылып жатқанын жоғарыда айтып өттім. Жобалар негізінен азық-түлік, агроөнеркәсіп кешендері мен ауылшаруашылық өнімдерін, ақпараттық, телекоммуникациялық, электр құрылғыларын, жаңа материалдар және технологиялар, қауіпсіз бұйымдар, фармацевтикалық өнімдер мен препараттарды әзірлеу, қалдықтарды жинау, өңдеу және жою, металлургия салаларына бағытталған. Сондай-ақ, машина, ағаш бұйымдарын және минералды өнімдерді шығаруға арналған бірқатар жоба бар.
Ағымдағы жылы өткізіліп отырған конкурсқа ұсынылған бағыттар 2015-2019 жылдарға арналған Қазақстанның индустриялық-инновациялық дамуының мемлекеттік бағдарламасына және Елбасының «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» Жолдауына сәйкес бекітіліп, жүзеге асып жатыр.
– Ғылыми жаңалықтардың өндіріске енуі туралы не айта аласыз? Бұл туралы нақты мысалдар келтіре кетсеңіз құба-құп. Отандық оқымыстылардың ашқан жаңалықтарының шет мемлекеттерге таралуы қандай дәрежеде?
– Ғылыми жаңалықтардың өндіріске енуі әлі көңіл көншітпей тұр. Бұл мәселе Қазақстанға ғана тән құбылыс емес. Бұрынғы ТМД елдеріне де тән жағдай. Кеңес дәуірінде ғылыми жаңалықты өндіріске қосу жүйесі бөлек еді. Қазір нарықтық қатынастар орын алған тұста ғылыми әзірлемелерді тұтынушыларға жеткізуде өзгешеліктер бар. Кеңес заманында ғалым тек ғылыми зерттеу жұмыстарымен ғана айналысатын. Ашқан ғылыми жаңалығын өндіріске енгізу мәселесі басқа ұйымдардың еншісінде болатын. Бүгінгі уақыт талабы ғылыми әзірлемені өндіріске енгізу ісінде ғалымның өзі болуы қажет. Яғни ғалым заман талабына сай маркетолог, экономист пен есепші, тіпті заңгер мен зияткерлік меншік құқығы бойынша жақсы маман болуы қажет. Осы бағытта ғалымдарға көмек ретінде әрбір жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттарынан қосымша арнайы бөлім – технологияларды коммерцияландыру кеңселері ашылуда. Оның басты мақсаты, ғалымдарымыздың ашқан жаңалықтарын нарықтық айналымға немесе өндіріске тосқауылсыз жеткізу.
Жоғарыда айтқанымдай, 2015 жылғы 31 қазандағы заңға сәйкес ғалымдар мен өнертапқыштар, яғни авторлар өздерінің ғылыми-техникалық зерттеу кезіндегі қол жеткен нәтижелерін коммерцияландыру барысында түскен табыстан тиісті өз үлесін алуға құқылы.
Отандық ғалымдардың ашқан жаңалықтары өз еліміз арқылы шет мемлекеттерге таралу дәрежесі әлі де жоғары деңгейге жетпей жатыр. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының деректері бойынша қазақстандық технологиялардың шетелдерде коммерцияландыру ісі төмен көрсеткішке ие. Дегенмен, жаңа заң ғалымдардың зерттеу нәтижелерін коммерцияландыруға жол аша бастады. Оның оң нәтижесі туралы жоғарыда дерек келтірдім. Осы үрдіс алдағы уақытта жалғаса береді деп ойлаймыз. Отандық оқымыстылардың жаңалықтарын өндіріске енгізу бойынша Білім және ғылым министрлігі біраз игілікті істерге ұйытқы болуда. Мәселен, қазақстандық генетик, «InnoDent» компаниясының жетекшісі Бауыржан Айтуов тіс эмалін табиғи түрде қалпына келтіретін жаңа препарат ойлап тапты. Осы ғылыми жетістіктің арқасында тіс дәрігерлері тісті темір құралсыз-ақ ауыртпай емдеуге мүмкіндік алды. Препарат Ұлыбританияда әзірленіп, клиникалық сынақтан өткізілді. Қазақстандық клиникалар бұл бірегей жобаны сынап көрді. Қазірдің өзінде стоматологтар мен ем алушылар оң бағасын беріп жатыр. Инвестиция нәтижесінде қол жеткен құрал Швейцарияда патенттелді. Қазір препаратты Астана мен Алматы тіс дәрігерлері қолдана бастады. Болашақта шетел нарығына шығару үшін жұмыстар жүргізілуде.
Осы жаңалықты өндіріске енгізіп, жүзеге асыру үшін Бауыржан Айтуов Дүниежүзілік банкпен жасалған келісім шеңберінде Білім және ғылым министрлігінің жанындағы «Технологияларды коммерция-ландыру» жобасына қатысу арқылы мемлекет тарапынан бөлінген грантқа қол жеткізді.
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес ғылымды қажет ететін экономиканы құрудың негізі ретінде инновациялық кластерлерді дамыту жоспарлануда.
2012 жылдан бастап Назарбаев университеті жанында зияткерлік-инновациялық кластер дамытылу үстінде. Оның негізгі міндеті – университет ғылымы мен өндіріс арасындағы байланысты дамыту, сондай-ақ, ғылыми зерттеулер нәтижелерін еркін сауда айналымына шығару. Кластер құрамына инновациялық инфрақұрылымның 4 элементі кіреді. Қазіргі уақытта «Бизнес-инкубатор», «Комерцияландыру офисі» және «Технопарк» жұмыс істейді. Ал 2018 жылдан бастап «Astana Business Campus» ғылыми паркі іске қосылады. Бұл – Назарбаев университетінің қазақстандық және шетелдік компанияларды бір жерге біріктіретін, ғылымды қажет ететін шағын және орта бизнесті қолдайтын ғалымдар, бизнесмендер, қаржыгерлер, студенттер және өнертапқыштардың венчурлық қорларын, аса құнды жаңалықтарды жүзеге асыратын инновациялық кластер.
Мемлекет басшысы «Қазақстанның мейлінше дамыған әлем мемлекеттерінің 30-дығына кіруі» атты Дамушы нарықтардың еуразиялық форумында жасаған баяндамасында «Мен қазақстандық ғалымдар мен зерттеушілердің химияда, генетикада, физикада және техникада әлемдік көшбасшылар тарапынан мойындалғанын, ал кәсіпкерлеріміз жаңа технологияларды қолдануда көшбасшылар болғанын қалаймын. Қазақстандықтар өмір сүрудің жоғары стандарттарына ие әлемдегі аса саламатты ұлттардың бірі болады деп үміттенемін. Дами және өркендей отырып, бейбітсүйгіш ел және сенімді әріптес болып қала отырып, Қазақстан әлемдегі жетекші елдер қатарынан табылатын болады. Бұған мен күмәнданбаймын!» деген болатын.
Алдағы уақыттарда отандық ғалымдарымыздың ашқан жаңалықтары шет мемлекеттерде үлкен маңызға, зор сұраныстарға ие болады деп ойлаймын.
– Отандық өндірістердегі ғылыми сараптауларға ғалымдарымыздың қатысуы қай дәрежеде?
– Коммерцияландыру жобаларын гранттық қаржыландыру конкурсына берілетін ұсыныстар тәуелсіз технологиялық және экономикалық (маркетингтік) сараптамалардан өтетінін атап айтқанымыз жөн. Сарапшылар ретінде ғылыми мекемелерде жұмыс істейтін қазақстандық ғалымдар, түрлі өндіріс салаларындағы мамандар тартылады. Қазіргі таңда «Ғылым қоры» АҚ еліміздің барлық өңірлеріндегі 600-ден астам сарапшылармен білікті жұмыс жасауда.
– Ғылыми атақ алудың бұрынғы тәсілі өзгерді. Қазіргі жайы қалай? Жалпы, еліміз бойынша қанша академик, ғылым докторы, ғылым кандидаты, РһD докторлары бар? Бұл күндері жұртшылық арасында қаптаған академиктер туралы түрлі байламдар айтылып жүр. Бұл туралы сіздің пікіріңіз қандай?
1992 жылдан 2011 жылға дейін 10409 ғалымға немесе жылына 500 ізденушіге ғылыми атақ берілсе, 2012-2016 жылдары ішінде ғылыми атақ беру 261-ге қысқарды. Кәсіби қызметтерін есепке ала отырып, өнер, дене шынықтыру және спорт, әскери саладағы қызметкерлер үшін жеке нормалар жазылғанын еске сала кетейін.
– Тәуелсіздік алғаннан соң Отанымызда Жоғары аттестациялық комиссияның құрылғаны белгілі. Қазір елімізде 6094 ғылым докторы, 21706 ғылым кандидаты, барлығы 27800-ді құрайды.
2014 жылдан бастап Қазақстан ғылыми кадрларды дайындаудың көне кеңестік жүйесінен Болон конвенциясына негізделген жаңа жүйеге көшті. Әлемнің алдыңғы қатарлы дамыған 30 елі (АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Аустралия, Франция және т.б.) осы жүйеде ғылыми кадрларды даярлайды. Осы елдерде ғылым қарқынды даму үстінде және олар әлемдік ғылымның дамуына сүбелі үлес қосып отыр.
Қазіргі уақытта Scopus және Thomson Reuters – ең өзекті ғылыми жаңалықтарды тіркейтін кең көлемдегі ғылыми-ақпараттық база. Біздің ғалымдардың ашқан жаңалықтарының осы базада тіркелуі зор маңызға ие. Сондықтан, қазір нәтижелі тұрғыда ғылыммен айналысу және ғалым болу үшін қойылатын талаптар жоғары болып отыр.
2011-2016 жылдар аралығында жаңа докторант түлектердің саны 2718 адам болды. Олардың ішінде 1592 диссертация қорғағандар, 1481 философия докторы (PhD) бар. Қауымдастырылған профессор (доцент), профессор ғылыми атақтарына үміткерлерге талаптар едәуір өзгерді. Ол ғалым ізденушілердің ғылыми құзыреттілігін арттыруға, сондай-ақ, олардың ғылыми ізденістеріне дәлме-дәл бағытталған.
Қазіргі уақытта бұрынғы нормалармен салыстырғанда атақ алу үшін үміткерлерге қажетті талаптар күшейтіліп, ғылыми мақалаларға қойылатын талап пен талғам да артты. Доцент атану үшін 3-тен 14-ке дейін, профессор жоғары дәрежесіне жетуге зерттеу еңбектерінің қорытындысын көрсететін 5-тен 28-ге дейін мақалалар жариялау керек. Бұл өзгеріс сан қууды емес, сапаны дәйектеуге негізделген. Атап айтқанда, ондай мақалалар мәліметтер базасына (Скопус) енген, рецензияланатын шетелдік журналдардағы және импактфакторы (Томсон Рейтер) бар басылымдарда ғана жариялануы керектігі талап етіледі.
Егер шетелде шыққан мақалалары сұранысқа сай болған жағдайда, доценттің орнына профессор атағына үміткер болуға мүмкіндік беріледі. Бұдан басқа, екі есе қажетті ғылыми қызметтің өтілі қысқарды. Алайда үміткердің жоғары оқу орнында немесе ғылыми-зерттеу институтында үзіліссіз еңбек өтілі болу керек. Мұндай тәсіл ғылыми атақтар санының қысқаруына алып келді.
1992 жылдан 2011 жылға дейін 10409 ғалымға немесе жылына 500 ізденушіге ғылыми атақ берілсе, 2012-2016 жылдары ішінде ғылыми атақ беру 261-ге қысқарды. Кәсіби қызметтерін есепке ала отырып, өнер, дене шынықтыру және спорт, әскери саладағы қызметкерлер үшін жеке нормалар жазылғанын еске сала кетейін.
Бұл арада ғалым еңбегі ғылыми атақпен бағаланбайтынын айта отырып, негізгі желі ғылыми зерттеу жұмысының нәтижесімен өлшенетінін еске сала кетсем деймін.
Соңғы бес жылда отандық ғалымдарымыздың ізденістері мол. Ашылып жатқан тың жаңалықтары да баршылық. Ендігі жерде индустриялық-инновациялық бағдарламаға сай сол жаңалықтарды өндіріске енгізіп, нәтижесін игілікке жарату бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр. Осыған дейін айтқанымдай, енді зерттеуші ғалым өндіріспен тікелей байланыс жасап, түскен табыстан өзіне тиесілі үлесті алады. Яғни «Еңбегіне қарай өнбегі» болады. Бұл дегеніңіз еткен еңбектің нәтижесі өз жемісін береді деген сөз.
Әңгімелескен
Сүлеймен МӘМЕТ,
«Егемен Қазақстан»
