«Жарайды, мені сыйламасын, «академиялық» мәртебеміз барын ұмытып кетсін... Бірақ Қалибек Қуанышбаевтың аруағын неге сыйламайды деп күйіп-пісіп жұмысқа келдім. Лездеме басталды. Бір кезде Жанат Чайкина өткен жетідегі спектакльге талдау жасай келіп: «Талғат, мыналарды өйту керек, бүйту керек...» дегені. Өзім қаным қайнап, «таз ашуын тырнадан алады» дегендей Жанатқа бас салдым. «Сен неге мені Талғат дейсің? Мына залда жастар отыр. Бұл сонда сенің үлгің бе? Оны-мұны...» деп дүрсе қоя бердім. «Керек болса мені Талғат Досымгалиевич, болмаса құрметті көркемдік жетекші» деп айт... «Жанат сасып қалды. Қараптан қарап қысылып, қарсы бірдеңе деуге лажы қалмағандай көзі шарасынан шығардай, екі беті ду ете түскен. ...Астыңғы ерні сәл-пәл дірілдегендей... Аяп кеттім... Байқамай өзімсініп, еркелеп, назданып айтқанына өзі де өкінгендей... Бұл оның әлі күнге аңғалдығы, тазалығы, тұнықтығы...
Жанат Чайкина – Керекудің тумасы. Бірақ онда рушылдық, жершілдік деген ауру жоқ. Ол – кез келген театрда алаңдамай істей беретін өнерпаз... Оның бойында фальш, өтірік айту ешқашан болмаған. Мен осы жолғы мақаламда Жанаттың өзін сөйлетуді жөн көрдім.
– Жанат, сен театрда директордың әйелі бола жүріп жұмыс істедің? Қанша рет күйеуіңнің қамқорлығын көрдің? Ол директор болып істеген жылдары басқа актрисаларға жетпеген қандай май шелпекке кенелдің?
Жанат тәрбиелі, интеллигенттер отбасынан шыққан. Кейде «дәл маңдайынан тиген тастай тура келген сөздерге шыр-пыр етіп қалады».
– Жо-жоқ, мен ешқашан ондай жақсылық көргенім жоқ. Керісінше, қайта зияны тиді деуге болады. Өйткені театр қайнап жатқан қазан іспетті. Оның творчествосы да, өнері де, сөзі де, көзі де көп болады. Қайта мен көбінде «біреу-міреу сөз қылады, қойшы» деп өзімді-өзім шектеген адаммын. Мысалы, мен Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі атағын театр ашылған соң алты жылдан кейін алдым. Өйткені облыстағы басшылар жаңадан ашылған театрды шашыратпай ұстап қалайық деген ниетпен атақ-абыройын бере бастады. Ал мен содан кейін бірде-бір рет не орден, не медаль, не атаққа ұсынылмаппын. Көбінде өзім ыңғайсызданып, күйеуіме сөз келер деген желеумен шегіне бердім.
Жанат дұрыс айтады. Басқа пысықай біреу болғанда күйеуі бар, сүйеуі бар, баяғыда-ақ Халық әртісі болатын актриса еді.
Жанат – лирик... Ән айтқанда жанымен айтады. Даусы нәзік... Үнінде адам жанын, жүрегін, бойыңдағы ұйықтап жатқан сезімдерді оятатын әуез бар... Жақсы әнші болу үшін айқайлайтын зор дауыс емес, жүректен шығып жүрекке жетер жалын керек сияқты. Жанат ән салғанда жаның жай табады. Америкалық аты әлемге әйгілі Ларри Кинг деген журналист бар. Нағыз жұлдыз. Ларри Кингтің интервьюіне қатысу әртістің де, спортшының да, әншінің де, миллионердің де, тіпті Президенттің де арманы деуге болады. Оның интеллектісі, сөз сомдауы, сұрақтары талайға үлгі болған талантты жан. Менің кумирім. Мен де кейде сол Ларри Кингше сөйлеп кетемін.
– Шыныңды айтшы, қайтыс болғандар періштелермен «Мүңкір-Нәңкірмен» жолығады деп жатады ғой... Сонда сен Аллаға не дер едің?
Жанат үнсіз қалды... Сәл-пәл отырыстан кейін:
– Ей, Алла, алдымен маған азды-көпті ғұмыр бергеніңе мың алғыс деймін. Және мен осыны көптен күткен едім... Бұл пәниде маған қызық өмір бергеніңе, маған ұрпақ бергеніңе, маған ғажап тағдыр бергеніне рахмет айтар едім... – деген.
Ол үнсіз қалды... Көз алдыма Жанаттың «Арманым Әселім» спектакліндегі Әсел келді. Үстінде қызыл қамзол, етегі тізесін жапқан қоңыр көйлек, басында қызыл орамал. Үркек Әсел, балаң Әсел, талдырмаш Әсел. Қатал тағдыр, опасыз махаббаттың құрбаны болған Әсел. Қатты боранға майысқан, бірақ сынбаған сәмбі талдай Әсел... Жанары жасаурап, көзіне еріксіз ерік берсе де ертеңге деген үмітін үзбеген періште Әсел...
Жанатта сахналық көрік, сұлулық бар... Сахнадағы Чайкинаға ғашық болмау мүмкін емес. Нағыз Шыңғыс Айтматовтың Әселі... Бір адамның ғана арманы емес, ел ішіндегі кез келген ер-азаматтың көкейіндегі, түйсігіндегі, санасындағы, көңілінің түбіндегі тылсымның түкпір-түкпіріндегі, таңғы төртте ұйықтап жатып аян болып келгендегі арудай Әсел...
Жалпы, актриса мамандығы – бақыт һәм сор... Жақсы, талантты актриса болу тек бір театрдың ғана абырой-атағы емес, ол өнер аспанындағы жарық жұлдыз, таң атардағы Шолпандай, маңайына нұр шашатын, көрермен сол үшін қуанатын, қол соғатын, кеудесін керіп дем алып мақтанатын, масаттанатын құбылыс... Және оған тек дарынды да сұлу, текті де білімді, оқыған-тоқығаны жетерлік. Ең негізгі осы қасиеттерге қоса жібек мінез керек. Міне, Жанат – дәл осындай актриса.
– Шыныңды айтшы, егер де тағдыр тағы осы өмірді қайтадан баста десе – осы өмірің дубль болса, актриса болар ма едің?
– Жоқ...
– Сонда?
– Иә, егер ондай болып мына жарық дүниеге қайта келіп, қайтадан мүмкіндік болса, актриса болмас едім...
– Сонда кім болар ең?
– Білмеймін... Мүмкін психолог...
Жанат дәл қазір шынын да, сырын да айтып отыр. Иә, өнерде жанкешті жандар жетерлік. Тағы өмір берер болса, көбі ойланбастан осы тағдырын, осы өмірін қайталауды қалар еді. Мүмкін мен де дәл солардай жандардың бірі шығармын. Ал Жанат енді өмірге қайта келсе, актриса болғысы жоқ...
Жанат Чайкина нағыз Кеңес өкіметінің өскіні. Көп балалы отбасынан шыққан. Өз әкесі тым ерте өмірден өткен. Үйелмелі-сүйелмелі 6 баланың біреуі. Дұрысы бесіншісі. Жанат өз әкесін білмей өсті. Жетімдіктің де, жоқшылықтың да, жесірліктің де не екенін көріп бойжетті. Бала болса да шешесінің 6 баланы арқасына салып жүріп асырағанын көрді. Бірақ қағілез, сезімтал, сергек, сыпайы болып өсті. Ән салды, әдемі боп әлемге көзін ашты. Сондықтан да Жанатты бала кезден бәрі тез таныды. Сабақты жақсы оқитын, үсті-басы мұнтаздай, тап-тұйнақтай тақылдаған қара қыз болып өсті. Артекке де барды, ән де салды, әткеншек те тепті. Тек артист болам деп ойламаған. Мектепте ән салу – өмір бойы әдемі болып жүру, киіну, қыдыру, әлемді шарлау деп ойлаған. Әнші болам деп Алматыға конкурсқа келген қыз консерваториядан бір-ақ шықты. Актер деген не мамандық? Ол кім болып шығады? Қайда істейді? Онда кімдер сабақ береді? Білмеген... Әйтеуір бар ұққаны – кейін бітіргенде киноға түсуі мүмкін. Жанатқа ұнағаны осы ғана. Киноға түсу. Өйткені Жанат соғыс киноларды, сосын үнді фильмдерін жақсы көретін. Және оған қатты ұнайтыны Радж Капур, Митхун Чакраборти, әсіресе Наргиз... Қандай сұлу, даусы қандай? Әндерін айтсай... Мың бұралған биі де ғажап... Жанат дәл осындай мүмкіндікке ие актриса болудан бас тарта алмады. Оның үстіне Жанат тәртіпті қыз. Өтірік айтпайды, біреудің ала жібін аттамаған, қызыл бағдаршамға өтпеген, тек жақсы оқитын қыз. Бір сөзбен айтсақ, идеал. Бұл – бала кезден қанға сіңген тәрбие. Тек үй тәрбиесі емес, бұл қоғамның ережесі. Өйткені Кеңес өкіметі жастарды осылай тәрбиелеген. Онда үлкендер, мұғалім, бастық қалай айтса солай болуы тиіс. Оның оқудан бас тартпағаны да осы екінші себеп еді. Ең бастысы – түсіп тұрған дайын оқу. Және ең кереметі ару қала Алматы... «Алатау» кинотеатры, автовокзал, Көктөбе, «Алматы» қонақүйі, троллейбус және балмұздақ. Мұндайдан қалай бас тартасың.. Жанат Чайкина ойламаған жерден консерваторияның театр факультетіне, КСРО Халық әртісі Шолпан Жандарбекованың курсына осылай түскен.
– Жанат, сен қыздарыңды өнерге жіберген жоқсың? Әсіресе, кенже қызың Ақнұр актриса болайын дегенде қарсы болыпсың ғой.
– Иә, қарсы болдым... Өйткені өзің білесің ғой... Өнер жолы ауыр... Тіпті қатыгез... Мен көрген қиындықты қызым көрмесін дедім...
Мен баяғыда Алматыда болған Желтоқсан көтерілісі жайлы кино түсіргенмін «Қызғыш құс» деген. Ол фильмде Жанат Чайкина Роза деген әйелдің рөліне түсті. Роза сол кезеңнің, сол қоғамның кейіпкері. Арманы асқақ бола тұра күндердің күнінде өмір ағысына қарсы тұра алмай өзін жоғалтқан кейіпкер. Әсіресе осы жолы түнімен ішкені арақ, аузында шылым, ырду-дырду би, қысқасы ыржалақ өмір. Таңертең Роза мен басты кейіпкер Санжардың көрінісін түсіру керек болатын. Түсіріп жатқан жеріміз – Маймақ стансасы. Ұлы Айтматовтың туған ауылы Шекердің жаны. Қазан айының соңы. Күн салқын. Әсіресе таңертең, кешке бізде «режім» деген ұғым бар. Ол – таң атып келе жатқандағы, болмаса күн ұясына батардағы көрініс. Себебі осы кезде түсірген көрініс әлдеқайда ерекше әдемі көрінеді. Ол қысқа ғана кез. Бар-жоғы 20-25 минут қана. Осы кезде түсіріп үлгеру қажет. Ол үшін түсіру тобы ерте тұрып, 3-4 сағат бұрын дайындалады. Бұл жолы да ерте келдік. Грим салып дайындалып жатырмыз... Операторлар да, жарық түсірушілер де, гримерлер де сақадай сай. Оның үстіне дәл осы кезде алыстан, сонау көз ұшынан пойыз өтуі керек. Айналадағы ағаш біткен сарғайып күз келгенін білдіргендей. Әсіресе тау аңғары өте салқын. Біз түсіру тобы үстімізге куртка, кофта, аяғымызға етік дегендей жылы киінгенбіз. Жанаттың үстінде тек жалғыз ғана көйлек. Өзінікі емес, бастығы, «досы» Әлібаевтікі. Оның да түймесі шала салынған. Дір-дір етеді... Фильмдегі бас кейіпкер Санжар желтоқсанның ызғарынан нақақ күдікті болып, қаңғырған ұлан, қаңбақтай әр жерді паналап, осы үйге, Баба Зинаға келген. Фильмнің сюжетін баяндамай-ақ қояйын. Тек осы сахнадағы сюжетті есіме түсірейін.
Роза-Жанат: – Сен мұнда неғып жүрсің? Қазір кеш болмай тұрғанда бұл жерден кет... Үлкен қалаға бар, оқы. Әйтпесе мендей сорлы боласың... Құры тез бұл жерден. Бұл маңай өсетін жер емес, өшетін жер. Ақылың болса, табаныңды жалтырат...
Осы кезде алыстағы тау аңғарынан пойыз көрінген. Бұл да алдын ала келісіліп қойылған. Жанат-Роза сөзін жалғастырған...
– Әттең, менің пойызым өтіп кетті-ау, өмір бойы тосқан пойыз... Иә... адам ғұмыры күтуден, сағынудан, аңсаудан, арманнан тұрады. Қайда барарың белгісіз болса да алысқа, тым алысқа, кез-келген пойызға отырып кете бергің келеді... Далаға қарап, зу етіп артта қалған бағаналарға көзіңді талдырасың. Көз ұшындағы маң-маң басқан түйелер туралы ойлайсың. Қайда бара жатырсың? Кімге? Неге? Белгісіз... Бірақ адам бір жерде қалып қалмауы тиіс... Алда қандай станса, нендей бекет тосып тұр? Ол да жұмбақ... Бірақ адам табиғаты осы жылжу, жүре беру... Сосын ойламаған жерден біреумен жолығу, кездесу... Ол кім? Бұл жерге қайдан келген, ол да белгісіз... Бірақ жаның, санаң, ұялып жатқан түйсігің осылай дейді...
Бір камера тура алдынан, екіншісі жанынан түсіріп жатыр, Бірінші дубль... Бір қарасам, бәрі дұрыс секілді. Бірақ сонда да бірдеңе жетіспей тұр. Осы сәт дауысымды көтеріп, айқайлап жібердім. «Что за халтура, надо готовиться Чайкина!» дедім. Жанат селк ете қалды. Әншейінде «Жанна, Жанночка, Жанат» дегенге үйренген ол қаншама ел-жұрттың көзінше айғайлағанға шыдай алмады... Мотор! Жанаттың еріндері сәл-пәл ашылған. Дәл қазір мен білетін, танитын, қалжыңдасатын танысым емес... Алыстағы бөтен, басқа жан... Кеудесі толған өкініш, запырандай ащы өмірдің қызығын, таңғы алтыда атып тұрар – жұмысқа асығатын әйелдің орнына – мына әлемде адасқан, жоғалған, бақыт жолына бара жатқандағы бағдаршамы істен шыққан, лимонадтың бөтелкесіне байқаусызда кіріп кетіп, шыға алмаған шыбындай... Ызыңына ешкім құлақ аспаған шыбын-шіркей...
Жанат-Роза – міне осы... Ерніндегі ермегі – сигареттің көк түтіні ғана тіршіліктен хабар бергендей. Бұндай күй, күйік, шер-шемен, өкініш, ыза, азап арқалаған жалғыз Роза-Жанат қана емес... Бұл империяның, Кеңес өкіметінің іріп-шіріген тұсындағы бейкүнә жас қыздың көз жасындағы, талайындағы тағдыр... Бұл кейіпкер жиіркенішті классикалық жаман образ емес. Керісінше, оның жаралы жүрегіне жаның ашиды. Аяйсың... Аяйсың да артынан келіп құшақтап: «Айналайын, мұңайма, мұқалма. Адасу кімде болмайды», деп жұбатқың келеді... Ол да осы сәт өксіп жылап, бауырыңа еңкілдеп келіп жығылып құшағыңнан пана іздейтіндей... Жаралы еліктің жаутаңдап қарап, аңшының мылтығынан қашпай, қайта келіп аяшы деп аяғына кеп жығылғандай жанды сурет... Түсіріп жатырмыз... Түсіріп жатырмыз... 3-4 дубль пойыз өткенше түсіріп үлгердік. «Стоп»! «Спасибо за съемки»! Жанат әлі жылап отыр. Қасымызда қарап тұрған кеңестік кино корифейі Нонна Мордюкованың да көзінен жас ыршып кетті. Нонна Викторовна екеуміз оңаша кетіп қалдық. Келесі сахна басқа жерде.
Мордюкова көзін сүртіп келеді. «Жанна какая прелесть! Талантливая, красивая. Ей надо по-больше сниматься...Ты же крутой – предлагай другим режиссерам... Она... она красавица».
Өкінішке қарай, көп ұзамай Кеңес өкіметі тарап, әр республика өз жолымен кетті де, кино мүлде тоқтап қалды. Жанат алдында Серік Жармұхамедовтің «Өтелмеген парыз» фильміне де түскен. Әнуар Молдабеков, Досхан Жолжақсынов, Меруерт Өтекешова сынды киноның мықты жұлдыздарымен әріптес болды... Ол да бөлек әңгіме, бөлек тақырып... Болашақта Жанат Чайкинаның творчествосын зерттейтін жас буынның жүгі болар деп үміттенемін.
Меніңше, творчестволық портрет жазғанда өзің жақсы білетін адам жайлы сөз қозғау қиын... Өйткені сен оны көптен білесің...
– Шыныңды айтшы, сен отбасында бақыттымын деп айта аласың ба?
Чайкина тағы тосылып қалды.
– Жоқ, – деді.
Әйел ретінде «бақытты болдым» деп айта алмаймын... Ал ана ретінде шүкір... Үш қызым бар... Немерелерім бар. Алайда жастықтас жар ретінде бақытты болдым деп айта алмаймын.
Жанат күлгендей болды.
– Егер Алла тағы да өмір берсе, осы қатемді түзер едім...
...Жанат студенттік кездерін өзінің өміріндегі бақытты кезеңдер деп есептейді. Ол рас. Курстас достары... Алмахан, Ажар, Алма, Шәмшия... Жігіттер де шетінен дарынды, кішіпейіл. Өнер әліппесінің алғашқы қызығы да, шыжығы да мол жылдар... Екінші курста жүргенде Ажар құрбысы тұрмысқа шықты. Әйгілі жазушы Берқайыр Аманшиннің қызы. Ұзын бойлы, аққұба... Сәмбі талдай қыз. Ол 4-ші курстағы Тұңғышбайға шықты. Жанат та қарап қалған жоқ. Дон Кихоттың қасындағы Санчо-Пансадай Секербекке тұрмысқа шықты... Шашы ұзын, қалқаң құлақ Секербек суырыпсалма ақындығы бар, отырыстың гүлі болған. Сонымен үйлену тойы Алматыда дүрілдеп өтті... Алайда Жанаттың ішінде, жанында, жүрегінде бір нәрсе қалған... Ол әлі бүрін ашып үлгермеген, болмаса уақыты жетіп піспеген көк өрік, көк түйін – махаббат болатын. Көк түйін кейін пісті... Бұл өмірде уақыты жеткенде басқа бағбан да болатынын, бал шырынын өзге адам да жеуге боларын білді... Ол тек кейін... В.Ежовтың «Бұлбұлдар түнін» дипломдық жұмысқа дайындап жүріп, өнердегі сезімінің өмірдегі сезімге ұласқанын байқамай қалған... Иә, солай... Сезім үшін соттауға болмайды... Мүмкін кеңестік идеология да, адамдық, қоғами мораль да олардың бұл қылығын қолдай қоймасы анық... Алайда дәл сол кезде Жанат бәрін-бәрін басқаша сезінген... Таңертеңгі тау суына ұйқылы ояу келіп қойып кеткенде алдымен денең дір ете қалады. Сосын бір жанып, бір күйесің... Жағаға шығып, тау бұлағынан алыс анау төбенің астына түскенде тоңғаныңнан бүкіл денең құсеттеніп көгеріп салқындай бастайсың.... Сезім де кейде дәл солай... Ол тек жастыққа ғана тән ерлік, сезіммен ғана сабақтас өрлік.
– Жаңылыспасам, сен екі мәрте облыстық мәслихатта депутат болдың ау деймін...
– Иә, екі рет.
Өнер адамдарының саясатта жүргендері жетерлік. Өзіміз білетін Тұңғышбай Жаманқұлов пен Құдайберген Сұлтанбаевтың «Тамашаға» шығуы ғажап болатын. Екеуі де ол кезде үлкен сахнадан басқа эстрада жанрын да жандандыра бастады. Екеуін ел-жұрт алақанына салды. Сол Құдайберген де депутат болған. Алайда кей депутаттар ел-жұрттан бұрын өз қара бастарының жағдайын ойлап жүреді. Қолдағы мүмкіндігін пайдаланып, пәтер шаруасын, машина мәселесін шешіп алады. Ал Жанат Чайкина қара басына инедей де жақсылық жасаған жоқ. Тіпті ол туралы ойланбаған. Екі мәрте өзі танымайтын мүгедек екі әйелге көмектесті.
– Сен орыс театрында да ойнадың емес пе?
– Иә, Павлодар облыстық орыс драма театрында режиссер Дмитрий Свидерский қойған «Мария Стюартта» ойнадым.
– Мен көргенім жоқ... ал рецензиясын республикалық басылымдардан да байқамадым. Дей тұрғанмен өзіңе қалай? Ойнай алдым деп ойлайсың ба?
– Иә, шамам келгенше ойнадым. Күндіз-түні дайындалдым десем, өтірік емес. Басқа орыс актерлері сөздерін ежелеп отырғанда, мен рөлімді жаттап алдым. Көрермен тіпті менің Мария Стюартты ойнағанда қазақ актрисасы екенімді ұмытып кететін.
Жанат мектепті қазақша бітіргенмен, орысша ойлайды. Мұқият тыңдасаң, сөйлегенінде қазақша әуезден гөрі, орысша мақам басым...
– Қазақша айтқанда сен қазір үлкен актрисасың. Жасыңды айтып тұрғаным жоқ. Сенің ойнаған рөлдеріңнің көбін айтамын...
Жанат орнынан көтеріліп, ашық тұрған терезенің алдына келіп, маған бір қырынан тұрды. «Сырлы аяқтың сыры кетсе де, сыны кетпегені» көрініп тұр. Әлі күнге әжімсіз. Қоңырқай жүзі көптен күнге тимегендей бозарған сияқты. Кезінде қазақ өнеріне жалт етіп еніп, жасындай жарқ еткен актрисаның ойнаған рөлдері баршылық.
– Сұрағымды жалғастыра берейін. Өкінішің бар ма?
– Бар, – деді Жанат!
– Немерелерімді ана тіліне үйретпегеніме өкінемін. Қыздарым тұрмысқа шыққанға дейін қазақ тілін тәп-тәуір білетін. Бірақ күйеулері қазақи болмады. Соған қынжыламын. Немерелеріме қазақша ертегі айтпағаныма қиналамын....
Ол көзіне келген таңғы шықтай жасын іркіп алды да, күрсінді...
– Мен өлімнен қорықпаймын. Бірақ немерелеріммен далада, саябақта, көшеде жүргенде олармен орысша сөйлескеніме қиналамын...
– Шыныңды айтшы... Неден қорқасың?
– Жалғыздықтан... Актриса ретінде мен Баян, Еңлік, Джульеттаны ойнамасым анық... Алайда... Тағы да репитицияға қатыссам... Тағы да рөлімді ойлап жатып ұйықтап кетсем... Атып тұрып асығыс-үсігіс жұмысқа жүгірсем деймін... Сосын... сахнадағы әріптестеріме жаман әріптес болмасам деп қорқамын. Жалпы, мен қорқақпын ғой... Жанат Чайкина тағы да шынын айтады... Дүниеде қорықпаған адамдардан қорқу керек...
– Рахмет, Жанат... Сұхбатыңа, шыныңа, сырыңа... Сау бол!
Жанат есіктен үнсіз шыға берді. Есікті жабарда сәл кідірген. Бірдеңе айтқысы келген сыңайлы. «Жанат не болды? Тағы да қосарың бар ма?» деуге болар еді... Тағы да оны-мұныны сөз етуге болатын. Бірақ үндегенім жоқ. Неге? Өйткені Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Жанат Чайкина жайлы сөздің бұл соңғысы болмаса екен деймін. Лайым солай болғай...
Талғат ТЕМЕНОВ,
Қазақстанның халық әртісі
