Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Расында солай. Күллі оқиға желісі бір қайнардан бастау алады. Олар адам санасының ақпараттық қорында жиналған ілкі тәжірибеден тамыр алып, заман ағысына қарай жаңаша сипатта түрленіп отырады. Тек әуелгі тіні жоғалмайды. Мәселенің мәніне тереңдеп ену үшін, алдымен архетип ұғымымен танысуымыз керек.
Архетипті термин ретінде ғылыми айналымға алғаш енгізген Карл Густав Юнг болып саналады. Алайда әдебиеттанушы Алмаз Мырзахметтің айтуынша, аталған ұғым швед ғалымы ашқан жаңалыққа дейін болған. «Бұл термин алғаш Филона Иудеяда «адамдағы Құдай бейнесі», Иринияда «Әлем Жаратушысы нәрселерді өз ішінен жасаған жоқ, алайда ол оларды өзінен тыс архетиптерге ұқсатып жаратты, «Corpus Hermeticum» (Құдайды «архетиптік жарық» деп атаған) делінсе, Аврелий Августинде «платондық» идеялардың синонимі ретінде де таныс болған. «Архетип» термині Дионисия Ареопагитада бірнеше рет кездеседі. Леви-Брюл әлемтанудағы символикалық фигураларды белгілеу үшін «ұжымдық ұғым» терминін қолданған екен» деп тұжырымдайды. Сайып келгенде архетип дегеніміз – адам санасының ілкі қабаты. Ал әдебиеттегі архетип – көркем мәтінге түсірілген мифологиялық мотивтердің проекциясы.
Америкалық мифолог Джозеф Кэмпбелл – барлық ертегі, аңыз, әпсаналардың түп төркіні бір екендігін алға тартып, олардың өзара ұқсастығын жүйелеген бірегей ғалым. Зерттеу нәтижесінде ол барлық оқиға кейіпкерлерінің нәсілі, сырт-киімі, географиясы тіпті, уақыт, кеңістігі бір-бірінен алшақ болса да, олардың архетиптік сюжеті бір екенін дәлелдейді. Осылайша, Джозеф Кемпбеллдің идеясын дамытып, өзіндік теориясын ұсынған Кристофер Воглер сюжеттегі оқиғаның әмбебап құрылым бөлшектерін келесідегідей тарқатқан:
- Қалыпты кеңістік;
- Саяхатқа (жолға) шақырту келуі;
- Шақыруды қабылдамау;
- «Тәлімгерді» кездестіру;
- Бірінші табалдырық;
- Сынақтан өту, одақтастар мен дұшпандар;
- Құпия үңгірге жақындау;
- Басты сынақ;
- Сыйлық;
- Кейін қайту;
- Қайта туу;
- Сиқырлы құралмен кері оралу.
Енді өзіңіз білетін сюжетті әңгіме, повесіңізді осы құрылымға салып көріңізші. Осы тақырыпта үлкен зерттеу жұмысын жүргізген әдебиеттанушы Алмаз Мырзахметтің пікіріне сүйенсек, осы он екі әрекетті жинақтайтын бір-ақ архетипті көруге болады. Ол – қаһарманның А пунктінен Б пунктіне барып қайтуы. Діни-мифологиялық таныммен зерделейтін болсақ, адам баласы тәңірдің дәргейінде дүниеге келді. Кейін одан алыстап, фәнилік әлемде тіршілігін жалғастырды. Ақырында алғашқы мекенге, Абайша айтсақ «ләмәканға» қайтуы керек.
«Өмiрдiң басы – бала, ортасы – адам,
Қартайып, шал болған соң кеттi шамаң.
Мақтап жүрген өмiрiң осы болса,
Үш-ақ ауыз өлеңмен болды тәмам» дейтін Шәкәрімнің өлеңі де жоғарыдағы ойымызды қуаттап тұр.
