Қайран, қазақ қыздары!

(Триптих) Халқымызға еңбегі сіңген руханият дүниесінің өрен тұлғасын сағынғанда оның кітабын қайта ақтаратын әдет таптым. Үлкеніміз-кішіміз, басшы-қосшымыз бәрі де кітапты жылы жауып қойған мына заманда оның не әдет екенін өзім де білмеймін. Мейлі... Сол әдетіме бағып кітапхана сөрелеріне көз жүгірттім. Міне, «Өмірім менің – өнерім» («Жазушы», 1983) кітабы. Ұлтымыздың атын айдай әлемге «қазақ – талантты халық» дегізіп, жер дүниеге паш етіп, биқұдіретке айналып өткен Шара, Шара Жиенқұлова – Жандарбекованың кітабы. Ақырын парақтай бастаймын. Үңіліп оқимын. Ұлы биші бейнесі көз алдыма келеді... ...Кеше ғана арамызда жүрген Шара еді. Көзін көріп, көл-көсір әңгімесін тыңдадық. «Қайным-ау» деп бастайтын әуезді үні, әдемі әңгімесі құлақта жаңғырғандай.  Бүгінгі жас­тар ондай кісінің өмірде болғанынан бей­ха­бар. Жетпісінші жылдары одақтық (мәс­кеу­лік) бір басылым «Қажымұқан өмірде бол­ма­ған, халық қиялынан туған аңыз-тұлға» деп жазғаны осы орайда еске түседі. Бүгінгі жас­тар­дың бір парасы – Шараны атымен біл­мейді, еміс-еміс білетін бір парасы – аңызға балайтын шығар. Әйтеуір, өмірден кеше ғана кеткен Шара Жиенқұлова буын алмасқан сай­ын ұмыт бола бастағаны анық. Бұл өкінетін өксікті жағдай. Оған не себеп? Кешегі кеңестік кезең халқы­мыз­ды отап кете жаздағаны рас. Адам басын қырғынға ұшыратып қана қоймады, са­намыздағы та­ри­хи сана­ны құртты, са­на­дағы ұлттық сапаны құртты. Ұлттық бол­мыстан айныт­ты. Кеше­гі­ні бүгін, бү­гін­гіні ертең дегендей тез ұмы­та­тын қа­сиет­сіздік, мінезсіз мінез пайда бол­ды. Әйгілі Шараны ұмытуымыз, міне, осыдан! Отызыншы жылдардан бастап ұлт­тық ха­лықтың өнер сағалары еуро­па­лық өнер үл­гі­лерімен сабақ­та­са дамы­ды. Әдебиет пен өнер­де жаңа жанрлар туды. Опера, балет, хореография дегендей небір өнер үлгілері жасалды. Олар тарих сах­на­сына небір өнер тар­ландарын алып шықты. Жүйелі өнер жа­салды. Өнер жүйелі насихатталды. «Е, кеңес өкі­ме­тінің арқасы...» деп қой­ып, сол жа­мылғының астында ұлттық өнері­міз түрлік тү­леуге, мазмұндық баю жолына түсіп, ке­мел­денгенін көр­меу­дің жөні жоқ бүгінде. Тарих тол­қыны жиырмасыншы жылдардың ая­ғында, отызыншы жылдардың ба­сында сах­наға алып шыққан тұл­ға­ның біре­гейі – Шара Жиенқұлова. Ол тарих сах­насына өзі ғана шығып қойған жоқ, ұлттық биін балетке ұлас­тыра мәде­ниеті­міздің бір сала­сын аяқтандырды, көне дәстүрді ая­ла­ды, жаңа өнерді негіздеді. Бұл – ұлы тұлға ғана жасай алатын ұланасыр құбылыс! Би саңлағымен кездесу сәттерін көз алдыма елестеттім. «Қадірлі келінім – Баян. Еңбегің дәулетті бол­сын, тұр­мы­сың сәулетті бол­сын! Апаң Шара. 27.01.1988 ж.» деп қолтаңба жазыпты кітабына! Жа­рыма сыйлағаны. Маған да бірер кітабын сыйлап еді, қолды болған шығар. Қол астымда бол­май қинап тұр. Табылмады. Суретте Жам­был қарияны ортаға алып Күләш пен Шара тұр. Құшақтары гүлге толы. Өздері мәз-майрам, қол бұлғайды. Арғы жағында «темір нарком» атан­ған  Темірбек Жүргенов бейнесі... Ғұмырнамалық кітап, сирек сурет. Екеуін алдыма жайып қойып ой кештім. Өткенге оймен оралу... Кітаптың алғашқы бетінде ұлы Ға­бит Мүсіреповтің қысқа беташар сөзі: «Сахна өнерінде жарқырап көрін­ген қос жұлдыз: бірі – ән, музыка өнерінде – Күләш! бірі – би өнерінде – Шара! Биде туысқан өзбек халқының мақ­та­нышы – Тамара! Біздің мақтанышымыз – Шара! Әйгілі талант, ғажайып дарын иесі Күләш музыка әлемінің си­қырлы қуат-күшін асқақтата паш етті. Оның өзі нағыз чудо болатын. Осы үлгі, жан тебіренте, терең сезімге бөлейтін келісті өрнек Ша­ра­ның бойынан айқын танылды. Сах­наның еркесі де, сәні де Шара! Оның сезім сергітетін шын­шыл өнері мен қайталанбас із­таң­басы мейлінше жар­қырап көрін­ді. Бұл – талант иесінің туған хал­қына қалтқысыз қызмет етуінің тамаша үлгісі», (5 июль 83) – депті Ғабит Мүсірепов. Өнер бағасын біліп өткен, өз бағасын білгізіп өткен Ғабе­кең­нен артық айту... Әй, қайдам? Мүмкін емес. Бір ұлылықты бір ұлылыққа өлшем ете, бір беделді бір беделге сабақтай сөйлеп отыр­мыз. Бүгінгі жастардың «Ғабит Мүсі­реповің кім?» демесіне кім кепіл?! Алайда, айту парыз. Айту жас ұрпақтың алдынан өту – арылып оты­ру! Ендігі ұрпақты ұлттық құн­ды­лықтарды ұмытшақтықтан сақтандыру! Ғабеңнен артық айту мүмкін емес. Ел бо­ла­мыз десек, қазақ әдебиеті мен өнері жұл­дыз­дарын ұмытпауымыз керек. Ататүрік айтады екен: «Қызмет­тен тәрбиеленетін ел бас­қару – әркімнің-ақ қолынан келеді, өнер­паз болу – Алладан. Ол – Алланың елін, жұр­тын жал­пақ жалғанға та­ны­ту үшін жа­рат­қан тұлғасы. Тұл­ға­ларды сақтау, қолдау керек!» деп. Қазақ өнерін бол­машы­дан болдырған, тіпті жоқтан бар жа­саған жақ­сы-жайсаң­ды ұмытуға болмай­ды, жас өр­кен! Бүгін оларды сендер ұмыт­саңдар – ер­теңгі ұрпақ ұмытшақтық­тың көкесін көр­се­тері хақ. Ұлттық құндылықтар  ұлттық сана­сы бар ұрпақ қалыптастыру үшін жаса­лады. Оны ұмыту емес, дамыту парыз! Қан­ша ұрпақ алмасып, жаңа­рып, жасарса да ұмы­тылмауға тиісті ұлттық құндылығымыз­дың бірегейі – Шара Жиенқұлова – Жандарбекова! «Өмірім менің – өнерім» аталатын кі­тап­ты сызғылап оқыппын. Шамасы, пікір жазу­ды ойлаған болсам керек. Кезекті істер кимелеп, кескекті іс қалып қойған. Ұмытылған. Өкі­ніш­ті. Шара Жиенқұлованың кітабы назар аударар­лық дүние еді. Өзінің «би өнері­нің» басында тұрғаны секілді, саңлақ би­ші­нің аталмыш кітабы да үлгі көрер, дәс­түр тұтар, дамытар тың серияның басы болатын. Жетпісінші жылдары қа­зақ артистері де кітап бетінде сөй­лей бастады. Архивке ұқыпты, жарнама (афишадан) бастап жинай беретін Қапан Бадыров, еркін тол­ған­ған Елубай Өмірзақов, жүйе­лілік жөнінен үлгі дерлік Шара Жиенқұлова, Қана­бек Байсейітов еңбектері сөзіміздің айғағы. Кейін бұл саланы Хабиба   Елебекова,   Бикен   Римова   ең­бектері   сәтті жалғады. «Сәбит Оразбаев», «Рай­ым­бек Сейтметов» – тәуір бастама еді. «Ата­мұра» сәтті бастап, аяқ­сыз қалдырды ма, қай­дам?   Қазір Асанәлі аға­мыз­дың қолында қалам! Сәбит ағамыздың қо­лында фото­ап­парат! Аты аталған аяулылардың қай-қайсысымен де бала шақтан араласып дастарқандас бо­лып, әңгімесін тыңдап өскенімді өзіме ба­қыт санаймын. Әсі­ресе, жиірек аралас­қаным – Шара Жиен­құлова! Ш.Жиен­құ­лованың кітабын бетке ала оты­рып, әлгі аталған «Өнер­дегі өмір» (екінші жүйе) жөнінде бастама көтеруді, еңбекті тал­дауды ойлаған едім. Қол тимегені өкініш! Шара Жиен­құло­вамен әкедей әзіз адам – Бейсембай Кенже­бай­ұлы арқылы та­ныс­қанмын. Бірде ол кісі ауруханаға түсті. Барсам Шара екеуі әңгімелесіп, бірге сейілдеп жүр екен. Сол сәт Бейсекең әрі мені таныстырды, әрі Құ­ре­кең (Жандарбеков) жөнінде естелік сабақ­тады. Тү­сінгенім – Бейсекең Ташкентте №4 жетім балалар үйінде тәрбиеленіп жүр­генде, жасы қатар бол­ғанымен оқуы озық, мұғалімдер инсти­ту­тында оқитын Құр­манбек Жандарбеков, Үрия Тұрды­құ­лова екеуі келіп, интернат балаларын өнер­ге баулиды. Жалынды жастар жетекшісі Ғани Мұратбаев айналасында жүрген, жас ша­масы қатарлас олар достасып кетеді. Құрекеңнің Зухра Атабаеваға үйлен­генін, одан қыз барын да сол жолы естідім. Одан Шараға үйленген. Кейін Шолпанға дегендей... Қатар-құрбы Бейсекең мен Шара осылай қалжыңдасып отырып бірталай әңгіменің басын қайырды. Шара да дәм-тұзы жараспай ажырасып кеткен жандардай емес, Құрманбек Жандарбековті «Құрекелеп» құрақ ұша ерекше сыйлас­тыққа бөлей сөйлейді. Балалық аңсармен қайран қалып мен отырамын... Әңгімешіл кісі екен Шара! «Лениншіл жаста» қызмет етіп жүрген 1978 жылы  «Амангелді»  кинофильмінің  50 жылдық  мерейтойы  аталатын  болды. Кімнің мақаласын ұйымдастыру керек? Көз көрген, Амангелді батырдың жары – Бану рөлін ойнаған – Шара Жиенқұлова бірден ойға сап ете қалды. Басшыны хабардар еттім. «Өзің барып сөйлетіп қайт», – деді бастығым. Бардым. Абылайхан, Гоголь көшеле­рінің қиылысында тұрады екен. Үйі музей десе бо­ла­ды. Шара апай ұқыпты екен. Жинақшы екен. Жарнамадан бастап, бар газет қиындыларын, си­рек фотосуреттер, шетелдік символдық сый­лар дейсіз бе-ay, бәрі бар. Әңгімелесіп, шәйін ішіп, мақа­ласын ұйымдастыруға кеттім. «Келіп тұр, айналайын!» – деп жайдары қоштасты! Құ­рекең ағамызды алға тұтып, «қайным» деп сөйлейді. Сол сөзін арқаланып мақала авторлы­ғын «Шара Жандарбекова» деп белгіледім. Бас редактор Сейдахмет Бер­діқұлов: «Әй, қу бала, ауылыңа тартыпсың ғой. Сөзге қаламыз ба, «Жиенқұлова» деп жібере сал!» – деді күліп. Ұлы өнерпазбен үшінші жүздесуім – Мәс­кеу­дің Үлкен театры (ГАБТ) Алматыға гастрольге келуіне байланысты. Әлемдік өнердегі құбы­лыс саналатын Үлкен театр­дың Алматыға келуі мәдениет тойы еді. Шара апаға барып,  Галина Уланова туралы «Би падишасы» аталатын мақала­сын ұйым­дастыр­дым. Шара билеп, Г.Уланова жаттықтырып жүр­ген сәттен бір фото­суретін редакцияға ала кел­дім. Архив құжаттарына құнттылығын көрген соң, орыс өнеріндегі мемуарлық, ғұ­мырнамалық үлгілерді алға тарта отырып «Неге мемуар  жаз­байсыз?» деп  ой  салдым.   Ол  кісі  «әдеби  жаз­ба­сын» жа­сауымды өтінді. Ойланып мен кет­тім. Газет жұмысынан қол тие ме, тәйірі? Кейін осы істі жазушы апайымыз Шәр­ба­ну Құ­марова қолға алды деп естіп, қуан­дым. «Өмірім менің – өнерім» (Жазушы, 1983) – соның жемісі. Ол үшін Шәрбану апайға зор ризашылығымды айтамын. Шара Жиенқұлова – қазақ өнеріндегі бір саланың негізін салушы. Қазақ күйінен би сабақтаған, қазақ тұрмысынан тың би туғызған ұлттық тұлға. Әлемнің әралуан елінің ұлттық билерін тайпалта билеген ұлы тұлға! Ғабең Тамара хануммен теңес­тіріпті. Орайлы-ақ. Махмуд Есенбаевпен де сабақтастыруға болар еді. Ол да Шарадан көп үйренген кісі. Соғыс жылдарында Қазақстанда болған ғой ол. Шара би өне­рін негіздеумен бірге, би мектебін жолға қойған үлкен ағартушы. Орайында айта кетейік, Дәурен Әбіревтің «Қазақ биінің тарихы» (Санат, 1997) аталатын еңбегінде автор «Халықтық-сахналық бидің негізін салушы, тұңғыш маман биші және балетмейстер» ретінде аталыпты. Әрине, бұл артық сөз. Жобалаушы, қоюшы, билеуші ұғымы Шанин, Александров, Жандарбеков, Жиен­құловамен байланысты айты­луға тиісті. Ал биде – Шара дара! Дәурен Әбіров, Әсия Сүлей­менова, Мейіз Жауатарова, Мағзұм Манасов, Сартай Әбді­ра­зақов, Абылай Сәтенов – балет учи­ли­щесінің алғашқы түлектері. Шараның шәкірттері десе жарасады оларды! Шарадай ұлы тұлға кітабының тарихи маңызы зор. Қандай күйде болғанда да оның жазылып, хатқа түсіп қалғаны келешекке керек ілкімді іс, баянды бастама! Шәрбану апайға ризашылық туындайтын себебі, міне, осыдан. Аталған кітап алдымен өнер тарлан­дарының аға буын өкілінің өмірбаяны. Жәй өмірбаян емес, өнерпаз толғанысы. Бала шақ пен болашақ аралығында Алматыда өткен өз өмірі, драма театры, опера және балет театры; хореография­лық өнер тарихы жап-жақсы қамтылған. Шара молдадан ескіше білім алыпты. Жұма күні жолға шықпайтын ырымы бар екен. Қазақ-қырғызға ортақ «Көкайрық» жайлауында балаң Шара алғаш билейді. Хатшы қыз, қоймашы – Шара бала шақта атқарған қызметтер. «Ол кезде Алматыда шетелдік елшіліктер тұратын. Солардың бірінің консулы мені баласына алып берем деп әлек салмасы бар ма? Ойда жоқ, түсте жоқ жай. Ойласам, әлі күнге жаным түршігеді», дейді автор. Тосын жай. Сөйтіп жүргенде тағдыры­на Құрманбек Жандарбеков кезігеді. Қиындықпен үйленеді. Театр өнеріне баулиды. Бағын ашады. Бауырынан өнген үш баланың бірі ғана (Болат) өмір сүреді. Екеуі жастай шетінейді. Ауыр тағдыр! «Өмірім менің –  өнерім» – өмірде бір­сыпыра жақ­сы жасаған, өнер тарихының бастауында тұрған, тарихында өшпестей із қалдырған ғажайып биші мемуары. Онда Шарадай бишінің өмірі мен өнері егіз-қатар өріліп,  оқушысын өмір сырына һәм өнер сырына әбден қанықтырады. Шара – ғажайып өнерпаз. Өнерпаздың өмірлік ортасы болары хақ. Шараның әкесінің бастан кешулері, анасы, апа-жезделері, отбасылық жағдайы мемуарда шыншылдықпен баяндалады. Орайы келген оңтайлы сұхбатта бұрынғы жары – Құрманбек Жандарбековті кінәлай бермейтіні бізге белгілі. Кітапта Құрекең­дей өнерпаз майданға сапарлап кеткен жарын (Шара) күтпей, үйленіп қойғандай етіп сипатталыпты. Өнерпаздың  өнерлік, шығармашылық орта­сы болары хақ. Егіздің сыңарындай Күләш Бай­сейітова, Қалибек Қуанышбаев, Елубай Өмір­зақов, өнерде де, өмірде де тату болған Қанабек, Құрманбек Шарадай бишінің қанаттастары райында тұлғалана­ды, шығармашылық ортасы ретінде мемуарист-кейіпкер бейнесін жан-жақ­ты толықтырарлық бояу-реңк береді. Оларды бағалауда Шара қадари-халінше әділ. Өрелес дарындар өзара бәсекелес те бо­латын әдеті. Кейбір бейауыз замандас­тары Кү­ләш пен Шара арасына да «сына қағып» жүретіні белгілі. Мемуарынан оқып, біліп отырмыз. Шара әңгімесінің бір сәтінде Күләшті өзінен жоғары қояды, тағы бір мезетінде «Шара, кәкір, шү­кірлер...» деп қағытқанын айтады. Шын­дық шеңберінде сөйлеу дегеніміз  осы! Шара өнер жұлдызы! Ол қазақ өнері кө­гінде ғана көрініп қалған кісі емес. Өткен ғасыр­да күллі кеңестік кеңістік өнер көгінде танылды, қапысыз мойын­далды да, әлемнің әр тарабын шарлады, жиһан биін шыр айналып биледі. Демек, әлгі біз айтып отырған жиһандық өмір көрі­ністері әйгілі бишінің әлемнің әр шалғайы­на өнер сапары арқылы, өнерпаз көзі, дүние­танымы арқылы беріліп отыр. Өте орынды! «Өмірім менің –  өнерім» өмірлік оқи­ғаны кең қамтыған, этнографиялық бояуы қанық мемуарлық шы­ғар­ма. Мазмұнды өмір­ден ғана мағыналы мемуар тумақ. «Өнеріне қарай – өр­негі, тірлігіне қарай – тірнегі» екені хақ. Әйт­песе, Шара көргенді шаруашылық көсемдерінің бірі көріп, басымнан өтті деп баяндағанда сірә да мән шығар ма?! «Өнерліге өлім жоқ!» Оған Шарадай  мың бұралып әлемнің биін би­леп өткен шандоз биші өмірі де, қайталап оқып шығып, қайыра рахат сезіміне бөленіп отырған өнер жолы (мемуары) да нақты, затты айғақ! Мемуар бізді сан алуан ойға салды. Кітап Құрманбек пен Шарадай қос жай­саңнан туған – Болаттың Клараға үй­ленуі­мен аяқталып тұр. Клара – Өзбекстанның халық жазушысы Камил Яшен мен халық әртісі Халима Насырованың қызы. Жандарбековтер Кларадан Шорабек есімді немере сүйген. Болат пен Клараның дәм-тұзы жараспады. Мемуарда мәселенің бұл жағы баяндалмаған. Бәлкім, кезінде автор айтуды қажетсінбеген болар. Бүгінгі ұрпақ Клара, Шорабектің тағдырын білгісі келер. Шараға ұстаз болған Александров тағдыры да тым келте қайырылған. Автор мен әдеби жазбагер көп мәселе­ге кейін оралармыз деп ойлаған болар. Шара апай­ға мемуарға оралуды тағдыр жазбады. Шәрбану Құмарова ұлы өнерпаз өміріне қайтадан оралып, ғұмырнамалық кітап жазамын десе, мүмкіндігі бар. ...Бейсекең ауруханадан шықты. Сүйеп алып келе жаттым. Қолында таяқ. Жүрісі нашар. Сәл жүріп демалады. Сәл ж­үріп демалады. Сол сәт. – Әй, мына жортып бара жатқан жігіт кім десем, Бейсембай екен ғой, – деген жарқын дауыс шықты. Жалт қарасам – Шара апай. Екеуі хал сұрасты. Бейсекең көзіне жас алды. Шара да босады. Өзі босай тұрып, Бей­секеңді бекемдеп жа­тыр. – Әй, Құрекеңің құр­дасы, сен мына түріңмен бізді ұятқа қал­ды­ра­сың. Аяғың­ды дұрыс бас! – дейді. Екеуі бірін бірі жұ­батты. Бірін бірі жұ­батыс­ты. Біздің жүруі­мізден тұруымыз жиі. Бей­секең сырқат... «Хабарласып тұр­саң­даршы!» – деп Шара апай алға түсті. Бірді-екілі хабарластым. Үйіне барып, қолынан бірді-екілі рет шәй іштім.  Соның бірі – 1987 жылы. Кездесуді күнделігіме қондырып­пын. Қаз-қалпында алға тартсам. – Биге қалай келгеніңізді еске түсі­ріңізші! –  Ол көп әңгіме. Әсіресе бір сәт есімнен кетпейді. Бес-алты жасар кезім. Ел «Көкайы­рық» жайлауына көшіп қонды. Өзеннің арғы бетінен қырғыз ағайындар көшіп шықты жай­лауға. Көк майсаға оранған шыбынсыз жаз. Ду­ман­ды той, би, жарыс, жыр сайыс... Домбыра, қобыз, қияқ, қомуз үні жанды баурайды. Таби­ғат­тың жанымен төгіліп, жырлап тұрған бір ақын шағында әлдекім мені «Шара билейді» деді де алқа топтың ортасына итермелеп жіберді. Балалығым шығар, жұрт меселін қайтармай, билеп ала жөнелдім. Өз өмір жолыма үңілгенде осы бір балаң көрініс көңіліме өте жылы­ұшы­рай береді. Осы көрініс менің ғана емес, аяулы биімнің де балалық шағы болып елестейді, қарағым. –  Бишілік тағды­ры­ңызда шешуші рөл атқарған адам кім, кімге борыштымын деп ой­лайсыз? – Мен сахнадағы өмірімді драма актері болып бастаған кісімін. Опера және балет театры ол кезде жоқ. Жоқты жасай­мыз деп республика басшылары, болмаған жанрды бол­дыра­мыз деп жазушылар жүр. М.Әуезовтің  «Айман – Шолпаны» да осын­дай мақсатпен жазыл­ған. Көп драма  артистерінің бірі болып қалмай, би жолына түсуіме қамқорлық жасаған Мұхаң рухы алдында әрдайым басымды иемін. Бұл – бір. Екіншіден, жеке адамға табынудың шалығы шарпып, сол кезде Алматыға атақты Александров ығысып келмесін бе? Алматыға замана зәйілімен қоныс аударған ол кісі менің биші болып қалыптасуыма ұшан-теңіз еңбек сіңірген ұстаз! –  Өміріңіздің айырықша қуанышты бір сәті? –  Қазақ әдебиеті мен өнерінің 1936 жылғы Москвадағы онкүндігі. Сол жолы өнеріміз мой­ындалды. Мойындалды деген жәй сөз, дұры­сында  еңбегіміз жанды. Онкүндік – өнері өрісті қазақ халқының мерейін бір түңліктей көкке көтерген күндер болды. –  Өміріңіздің естен кетпестей өкінішті бір сәті? – Халық айтқандай, бір қуаныштың бір өкініші де болады. Сол 1936 жылы онкүндікте «Өнер академиясы» атанған Үлкен театрда (ГАБТ) өнер көрсеттік қой. Қайтар сәтте Өнер істері жөніндегі комитет пен театр басшылары ақылдасып, мені Үлкен театрға биші етіп алып қалуға ұйғарады.  Олардың ұсынысын естіген республика басшылары маған қарады, мен жарым – Құрманбек Жандарбековке қара­дым. Ол басын шайқады, мен басымды шайқадым. Үлкен театр – кімнің көкіре­гін­дегі арман емес дейсің? Әрбір жүректе арман болып ұялаған бақ басыма өзі келіп қонғалы тұрғанда қапы жібердім бе деп өкінемін. – Шынында өкінішті. Мемуарлық әде­биетке  көзқарасыңыз? Мемуарға отыру ойыңызда бар ма? – Мәдениетті елдерде өнер адамдары­ның өздері мемуар жазады. Қала берді оның өмір шежіресін жасаушылар да «Өне­гелі өмір», «Өнердегі өмір» дегендей деректі кітаптар жа­зады. Бәрі тағылым. Бәрі үлкен мәдениет үлгісі. Бізде де осындай мәдениетке талпынушылық бар. Әрине, Күләш, Қаллекей, Құрманбек, Шә­кен­дер мемуар жазып үлгермеді. Елубай­дың бір қысымдық естелік кітабы бар. Есесіне олар жөнінде имандай шынымыз­ды айтып, біз жазайық, кейінгі ұрпақ жаз­сын тамыл­жытып. Бұл орайда «Өнер» бас­пасының жақсы бастамасын құптаймын. Өзім де үлес қосқым келеді. Әрекетсіз емеспін... –  Өзіңіз айтқандай, талай елді арала­ды­ңыз. Құдайдың берген бағы. Талан­тыңыздың арқасы. Сол сапардың өнердегі ізі, көңілдегі сазы қандай? –  Бір сурет көз алдымнан кетпейді. Елуінші жылдың аяғында Үндістанға өнер көрсете бардық. Мен «Үнді биін» биледім. Алдыңғы қатарда Джавахарлал Нерудің отырғанын байқадым. Байқадым да барымды салып биледім. Дж. Неру қасын­да отырған қыз балаға бірдеме деп сыбыр­лап жатты. Қыз бала орнынан әдеппен көтеріліп шығып кетті де, сәлден соң қолына бір «түйіншек» ұстап оралды. Концерт аяқталар-аяқталмаста Дж. Неру әлгі қыз бала екеуі маған үндінің ұлттық киімін жапты. Сондағы қыз бала кейін ірі мемлекет және қоғам қайраткері болған, аяулы Индира Ганди еді. –  Тамаша сәт екен. Қазақ биінің келешегі жайында нендей ойдасыз? – Қазақ биінің тарихы ғасырларға кетеді. Қазақта би болмаған деген адам оңбай адасады. Бұл жөнінде Қазақ ССР Мәде­ниет министрлігіндегі жолдастардың пікірі дұрыс. Өзбекәлі Жәнібековті айтамын. Бі­рақ, халық биінің тарихын жүйелі зерттеуге тиісті Қазақ ССР Ғылым академия­сындағы ғалымдардың тірлігі неге өн­бейтінін тү­сінбей-ақ қойдым. Олар үшін бидің тарихын біреу зерттеп, теориясын біреу жазып, биін біреу билеу керек сияқты. Әйтпесе, қазақ биінің келешегі зор деп білемін. – Сөзіңіз аузыңызда, сол би тарихы мен теориясын жазатын бірегей біреу өзіңіз болып отырсыз-ау. Әлі сиясы кеппеген «Сым­бат» та би өнерінің не ықылым тыл­сым сырына арналып отыр емес пе? Ал бұған дейін жазған еңбектеріңіз бір төбе. –  Біздікі  «Үлкен пышақ ұялғанынан өтедінің» кері. Өзің жазған еңбек жайында өзің айту – ерсі. Әйтсе де... «Би сиқыры» қазақтың қырық биі жөнінде еді ғой. Ал «Сымбат» халқымыздың әні мен биі хақында, билегенде киетін ұлттық киімдері жайында. Алға қойған бастапқы мақсат орындалды ма, жоқ па – әділ төреші – мамандар мен өнерсүйер қауым. Өздерің. – Алдағы жоспарыңызбен бөліссеңіз... – «Достық биі» аталатын мектеп оқушы­ларына арналған би оқулығым алдағы жылдары «Мектеп» баспасынан жарық көрмек. «Өмірім менің – өне­рім» кітабын толықтырып, орыс тілінде шығарсам деген ой бар. Толықтырып дегеннен шығады, егіздің сыңарындай Күләш жөнінде жазайын деп қызынан материал сұрай барып, бетімнен басып қайттым. Ұлы өнерпаздан мандымды ештеме қалмаған. Кейін іздестірсем, театр Күләштің сахналық киімдерін де сақтамапты. Қатты өкіндім. – Қандай өкінішті. Өзіңізде ше, Шара апай, жиһандық билерді билегенде киген әралуан халықтың ұлттық киімдері сақталды ма? – Мен де сексен киім жоғалттым. Оның қырқы  сапарға шыққанда шет мемлекет басшылары сыйлаған ұлттық киімдер еді. Сахнамен қоштасқанда қалдырып кеткен едім, кейін білсем – сақталмапты. Ішім удай ашыды, қарағым! Өмірінің бесін шағына таяған биқұдірет бірсыпыра ойымен бөлісті. Өмір бойы өнерді өзіне серік ете білген би саңлағы жиған тәжірибесін ұрпаққа жеткізіп кетпекке асығулы еді». Аяулы өнерпазбен тағы бір жүз­десуім – 1988 жылдың 27 ақпаны. Апайды мұң қаумалаған. Жалғыз баласы – Болатын көп айтады. Ертеңге көп алаңдайды. Тамара-ханум жайында Мәскеу бағдарламасы бойынша  деректі телефильм көрсеткенін айтады. Өзі жайында ондай дүние жасалмағанына өкпелейді. «Түсіре­міз» деп жұбата­мын. Көңіл үшін айтылған сөз екенін зерек көңіл сезеді. – Түсірерсіңдер-ау. Мен енді билей алмаймын ғой, – дейді қамығып. – Бишіні билей алатын уақытында бейнелеу керек. Ендігінің бәрі естелік... Естелікті кітап қып та жаза аламын. Ол кітабына қолтаңба түсіріп сый­лады. (Әңгіме арқауына айналып отыр­ған кітап) бірсыпыра әңгімелесіп қоштастым. ...Академияның «Зерде» аталатын санаторийі бар еді. Бір мезгіл сонда демалып, ем алып, қағаз жазамыз. Сон­дай бір шығарма­шылық сәтте Шара апай­ды көріп қалдым. Қасында адам та­нымастай тірі әруақ. Тірі әруақ деп тұрғаным – ұлы Болат Жандар­беков екен. Көзі адырайып, қу сүйек болып қалыпты. Апайдың жүзінен бір абыржу көремін. Әбден шаршаған. Жалғыз баланың ауруы жанына батса керек. Кларадан ажырасқан Болат бір баласы бар литван қызына үйленген секілді еді. Олар қайда? Ауру баласын неге анасы күтіп жүр? Мән-жай   маған   түсініксіз   еді.   Ежік­­теп   сұрау   –   кісілікке жатпайды. Қай­ғы мең­деген жанды қажағандай боласың. Ана­лы-балалы екеуі бір-біріне сүйеніп, екінші қабатқа көтеріліп кете барды. Бұл – менің Шара апайды соңғы көруім. Ұзамай Болат Жандарбеков «ұйқы безі рагынан» қайтыс болды. Қайғыдан қалжыраған Шара апай ол кезде ауруханада жатты.  Жар дегенде жал­ғыз ұлына өз қолымен топырақ та сала ал­мады. Ұзамай Шара апайдың да ұлы жүрегі соғуын тоқтатты. Жалғыз ұлы Болатының артынан бақилық сапарға аттанып кете барды. Өнердегі даңқты тұлға іші шер мен мұңға толып өтті дүниеден. Арманы көп еді. Сырттай жарқылдап жүргені­мен мұңды тағдыр иесі еді Шара апай. Көңілде көп  сұрақ  қалып  барады.  Құрманбек   –   Шара ұрпағының  тағ­ды­ры  қа­лай  сабақталды?  Мемориал­дық-музейлік заттар қайда? Кейін келген литван қызы, келін ше? «Өмірім менің – өнерім»    ғұмыр­намасының әде­би  жазбасын  жасаған  Шәр­бану Құ­марова ғана жауап бере алатын шығар бұл сұрақтарға. Мемуар ой салды. Өзі өмірін де, өнерін де арнаған Алматыда Шара атында көше бар ма? Әй, жоқ болар! Шара атындағы ұлттық би конкурстарын ұйымдастырмаймыз ба? Апамыздан бейнелік тұтас дүние қалмаған шығар. Дегенмен архивтерде сақталған үзік-үзік ленталардан бір деректі фильм жасаса ғой, шіркін! Шара жайында жазылған дүниелердің басын қосып бір әдемі кітап шығарса да жөн болар еді. Шараның көзін көре қалған біраз адам қазір де арамызда. Тұрған үйіне мемориалдық тақта ор­натылды ма? Үйінде болғаным­да музейге сұранып тұрған талай елдің тарихи бұйымын көрген едім. Олардың тағдыры нешік? Тауып, музейге тапсырса ғой! Абай атындағы опера және балет театры жанынан суретші-дизайнер Аманжол Най­ман­бай жасақтаған музей қайта жөндеуден кейін көрінбейді. Тіпті, қазақ ұлттық классикалық биінің басында тұрған Шарадай тарихи тұлғаға арнап музей ашса да жарасады ғой. Шара – арманы көп адам еді. Арманды адам жайында айтар арман көп-ақ бүгінде. Санасын дүние сарғай­тып, жан-дүниесін түгел дүние жаулаған жандарға үніміз жетер ме? Өнерлі өлмес, үміт сөнбес деп айтып отырмыз. Менің білетінім – Шарадай ұлы тұлға ұмытылмайды. Ұлы тұлғаны ұмытар болсақ – ұлт ретіндегі шара­сыздығымыз болып шығады. Онда нағыз масқара! Жоқ, Шара ұмы­тылмайды. Біз ұлт ретінде шарасыз­дыққа ұшырамаймыз. Асылдарды ар­дақтау, өнер қайраткерлерін қастерлеуді күн тәрті­біне көтеретін уақыт жетті. Нақты іс-қимыл керек. Қарап отыру – қауіпті! Қазақ елі барда – Сіз де барсыз, Биқұдірет! Қайран, қазақ қыздары! Құлбек ЕРГӨБЕК, Түркістан.