Естеріңізге салып өтсем артық болмас, ақша бес түрлі қызмет атқарады: құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы, байлық пен қазына жинақтау құралы және дүниежүзілік ақша. Өкініштісі, біздің экономикамызда теңгеге ақша ретінде екі-ақ қызмет тиесілі болып қалды. Ол – айналыс құралы және төлем құралы... Ұлттық банк пен Үкіметтің ұстанымдарының әлсіздігінен қазына жинақтау қызметтерін АҚШ долларына шағып, «шартты есеп бірлігі» деген атау енгізіп, доллардың шашбауын көтеруге жол берілді. Жылжымайтын да, жылжымалы да мүліктерден бастап нан-тұзға дейінгі бүкіл тауар, қызметтердің бағасы «шартты есеп бірлігі» – АҚШ долларымен есептеліп барып, теңгеге айырбас бағамымен аударып бағаланған дәуір болды. Нәтижесінде көпшілік өз табысын жоғалтпай сақтау үшін долларға сенім артуға көшті. Түскен табысын дереу долларға айналдырмаса алаңдап, ойын-күлкіден айрылатын күйге жетті. Міне, бұл теңгенің долларға шаққанда құнсыздануының негізгі себебіне айналады. Оның үстіне қазақстандық банктерде шет ел валютасымен депозит ашуға рұқсат етіліп, салымдарға есеп шарттары бойынша 3 пайыздық өсім кепілдендірілді. Енді мәселеге тереңірек бойлау үшін теңге мен доллар ара салмағын анықтайтын сұраныс пен ұсыныс көлемдерін қарастырып, осыған сәйкес осы екі валютаға деген сұраныс пен ұсыныс көлемін анықтайтын факторларға тоқталайық. Әуелі «Долларға деген сұранысты жасайтындар кімдер?» деген сұраққа жауап берелік. Ең алдымен, бұл – сырттан тауар әкелетін импорт үлесі. Шет елдегі өндірушілер бізден барған сатып алушыларға өз тауарларын теңгеге сатпасы түсінікті. Ендеше, заңды да, жеке тұлғалар да өз теңгелерін долларға айырбастап барып, шет елге тауар алуға сапар шегеді. Екінші, долларға сұраныс тудыратындар – шет елге оқуға, іссапар, демалыс, емделу, саяхаттау сияқты себептермен жол жүретін азаматтар. Үшінші топ – бұлар өз болашағын Қазақстанмен байланыстырмайтын, «жүк үстінде отырғандар». Олар шет елдерден үй-жай, яхта, вилла сатып алу үшін теңгелерін долларға айырбастап, долларға деген үстеме сұраныс тудырады. Төртінші топ – бұл қарапайым көпшілік. Өзінің теңгемен тапқан-таянғаны құнын жоғалтып алады-ау деп алаңдап, теңгенің құнсыздануынан, инфляциядан, девальвациядан әбден жауыр болған халық. Қолына түскен аз ақшасын дереу долларға айырбастап барып сабыр табатындар... Енді долларды ұсынушыларға сипаттама берелік, Алғашқы доллар ұсынысын құрушылар шет елге тауар сатушы – экспорттаушылар. Олар шет елде доллармен сауда жасап, түскен табысын елде теңгеге айырбастап, долларды өткізіп теңгеге сұраныс тудыратындар болып табылады. Неғұрлым экспорт көлемі мол болса, соғұрлым теңгенің мәртебесі өсіп, доллар бейтараптанады. Екінші доллар ұсынысын құрайтын топ: шет елден біздің елге оқуға, іссапармен келгендер, туристер, демалушылар мен емделуге келгендер. Бұлар өздерімен доллар ала келіп, күнделікті қажеттіліктерін өтеу үшін теңгеге айырбастаушылар, яғни теңгеге сұраныс тудырушылар. Бұл топта, әсіресе, туристердің рөлі ерекше. Кеше ғана доллардың құны 336 теңгеден 328 теңгеге түсуі – Алматыдағы Универсиадаға келген 2 мыңнан астам қонақтардың әсері. Үшінші топ шет елден біздің елге қоныс аударушылар, оралмандар және Қазақстан азаматтығына ие болушылар. Олар да шет ел валютасын елге әкеліп, теңгеге айырбастайды. Теңгенің қадірін оның бағамына үшінші дүркін өзгерту енгізілген 2015 жылдан кейін ғана Ұлттық банк мойындай бастады. Долларсыздандыру қажеттілігі жарияланды. Қазақстан банктеріне долларлық депозиттерге берілетін жыл сайынғы сыйақыны 3 пайыздан 2 пайызға шегерді. Ал керісінше, теңгедегі салымдардың жылдық сыйақысы 14 пайызға көтерілді. Алайда, бұл қомақты болып көрінгенімен, 2015 жылғы инфляция деңгейі 13,5 пайыз болғанын ескерсек, мұндай мемлекеттік теңгені қолдау шарасы мардымсыз – теңгелік депозит 0,5 пайыз ғана табыс әкелді, ал доллар депозиті 2 пайыз табыс бергенін көреміз. Сайып келгенде, теңгеміздің құндылығы – экономикамыздың даму дәрежесінің, дүние жүзіндегі халықаралық беделінің көрсеткіші. Экспорт қуатты болса, шет елден туристер ағылып келіп жатса, ал халқымыз алаңсыз өз табысын теңгемен есептеп, ұтылмай жиған-тергенінің құнын жоғалтпай, банкке теңгемен салып, инфляциядан тыс 3-5 пайыз түсім түсірсе, онда теңгеміздің долларға шаққандағы құндылығы арта түсері анық. Бұл өз кезегінде еліміздегі макроэкономикалық тұрақтылыққа мұрындық болар еді.
Жангелді ШЫМШЫҚОВ,
экономика ғылымдарының кандидаты