Қазақ сахарасында осыдан тура жүз жылдай уақыт бұрын Алаш қозғалысы басталған болатын. Нақтылап айтқанда, 1917 жылдың ақпан айында Ресей империясының шаңырағы шайқалып ортасына түссе, арада екі ай өтпей жатып Семейдегі бұрынғы губернатор үйінде Қазақ автономиясын құру мәселесі талқыланған еді. Ал Алаш қозғалысының бастауында ел қорғаны бола білген Әлихан Бөкейханның тұрғанын бәріміз білсек керек.
Енді мына бір қызықты дерекке көңіл аударайық. Бұған дейін Заречная Слободка деп аталып келген Семей қаласының сол жағалауының атауы Алаш деп өзгертіледі. Және сол атау кезінде аз-кемі жоқ он жылға дейін сақталған. Бұдан кейінгі жерде қаланың сол жағалау жағы бейнебір ешқашан ескермейтіндей Жаңасемей деп өзгертілген. Ел тәуелсіздігіне қол жеткізілген шақта жергілікті зиялы қауым тарапынан оны қайтадан Алаш деп атау туралы ұсыныс қайта-қайта айтылғанымен, оңды ұсыныс орындалмай аяқсыз қалған. Ал осындайда ештен кеш жақсы десек, несі айып?! Мұны бір деңіз.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бергі жерде Семейде Әлихан Бөкейханның атына көше беріліп, ескерткіші ашылған, «Алаш-Семей» ғылыми-зерттеу орталығы құрылған. Екіншіден деп айтсақ, Семейде қазанының емес, қазағының қамын жеген Алаш қайраткерлеріне ортақ ескерткіш ансамблін орнату мәселесі де осы кезде көтерілген болатын. Сол тұста Семейге ат басын тіреген шетелден келген қандасымыз, алашшыл азамат Хасен Оралтай осы хабарды естіп ерекше қуанған еді. Қолға алынған сол игі шаруа неліктен аяқсыз қалғаны белгісіз. Енді, міне Семей жағынан тағы бір жақсы хабарды естіп отырмыз. Яғни, қарапайым бір тракторшы азамат Әлихан ескерткішін тұрғызу жөнінде бастама көтеріп отырған көрінеді. Бірақ қаражат тапшылығынан сол игі бастамасы тоқтаңқырап тұрған секілді. Соған көп болып көмектессек қайтеді?!
Ал біз болсақ, өз тарапымыздан ел басылымы «Егеменде» Семейдегі ерке Ертіс айрығындағы аралды бұдан былайғы жерде Алаш аралы деп атау жөнінде бастама көтергенбіз. Арғы тарихқа үңілсек, бұл арал Абай заманында Түйемойнақ деп аталған. Ертеде түйенің мойын терісінен жасап, алтын, күмісті салып сақтайтын алып әмиянды түйемойнақ деген көрінеді. Сол қасиетті атауыңыз патша заманынында Полковник аралы атанып шыға келген. Тегі мұнда патшаның бір оқа жағалы жоғары шенді шенеунігі демалса керек. Сол шақта намысқа басып, өзіміз ширек ғасыр өңір тілшісі болып қызмет еткен «Егеменде» «Бұл қай полковник?» деп сын мақала да жазғанбыз. Кеңес заманында бұл жер ұзақ жылдар бойы Сталиннің сенімді серіктерінің бірі Кировтың есімін иеленген. Қаланы бір белсенді басқарып тұрғанда бұл арал атауы қайтадан «Полковник» атын жамылған. Кейде бармақ тістеп, идеологияға мән бермей жатамыз дейміз. Ал осыдан артық қандай идеология керек? Арғы заманда Абай мен Шәкәрімнің, одан бергіде алаш арыстары Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мұхтардың ізі, әнші Әміре мен ақын Исаның, қымызшы Майраның үні қалған, Қажымұқанның күшіне ел таңырқаған арал емес пе ол?! Яғни Алаш аралы мен Полковник аралында жүріп-тұру екеуі екі басқа мәселе ғой. «Ұранымыз – Алаш, керегеміз ағаш» дейтініміз де сондықтан.
Сонсоң еліміздің рухани орталығы атанған қарт Семейде Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне қатысты тарихи орындар көптеп саналады. Өкінішке қарай, соны көнекөз қарттар болмаса, кейінгі жас толқын біле бермейді. Ендеше, биылғы мерекелі жылы сол тарихи орындарға да неге белгі орнатпасқа. Ертең кеш болмасына кім кепіл? Ал басқаша шешіліп жатса, иә, Алашты жақтағанымыз елдігімізді сақтағанымыз болып шықпай ма. Тек сондай жарқын істер Семейде ғана емес, бүкіл ел көлемінде жалғасса, қанеки?!
Дәулет СЕЙСЕНҰЛЫ,
Қазақстанның құрметті журналисі
АЛМАТЫ