Түркітану сардары

Жұртшылықтың санасын сілкінтті, қауырт қимылдарға жол ашты. Дереу елшіл жандар жұмыла халықаралық «Қазақ тілі» қоғамын құрып, жас тілші, тарихшы, әдебиетші жігіттер өз ұйымын – беймемлекеттік, бейүкіметтік халықаралық түр­кітану орталығын ресми түр­де тіркеп алды. Ұзақ жылдар бойы тыйым салынған, рұқ­сат берілмеген маңызы орасан зор ұлттық мүдде, алаш тарихы, төл мәдениет секілді ұлттық рух тұғырына қатысты іргелі мәселелер де жан-жақтан көтеріле бастады. Осы орайда көкейде тұрған ең басты талап Қазақстанда дербес, кешенді ғылыми орданы – Шығыстану институтын ашу еді. Бұл идеяны Мәскеуде жиырмасыншы жылдары атышулы КСРО Ғылым академия­сы Шығыстану институтын қазақтың біртуар ұлы Санжар Асфандьяров басқарып отырған кезде алғаш болып көтерген Сәкен Сейфуллин болатын. Оның 1922 жылдың қазан-қараша айларында еліміздің Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағалығына тағайын­дал­ғаннан кейін бір­ден бірінші қолына алған ісі және 1922 жылғы 6 жел­тоқсанда шығарған ресми Үкімет қаулысы – ғылыми қауымдастықтар және ғылыми мекемелер туралы еді... Одан кейін бұл талапты өз кезінде Мұ­қаң да (Мұхтар Әуезов), Қ.И.Сәт­баев та неше дүркін Мәскеу алдына мәселе етіп қойған-ды. Көрші Өзбекстан мен Тә­жікстан, Әзербайжан мен Грузия, КСРО-ның басқа көптеген республикаларында аталған ғылыми ұйымдар баяғыда-ақ ашылса да, бізге келгенде жоғары жақ жұмған аузын ашпады.  Келесі бастамаларымыз – бірінші талапқа тікелей байланысты: төл, көне, байырғы тарихымыз бен мәдениетімізді зерттеу еді. Атап айтсақ, Қожа Ахмет Ясауидің тұлғасына, рө­ліне, іліміне бағытталған алқалы ғылыми басқосу өткізу. Қазір мұны айту оңай. Ол тұста ұлы бабамыздың кесенесі қойма ретінде пайдаланылып, жалпы діни мәселелердің бәрі ресми саясатқа кереғар, зиянды нәрселер болып есептелген еді ғой. Екінші іс те одан асып түс­песе, кем емес – қауіпті сала, қазақ­қа бұйырмай келе жатқан тұтас гуманитарлық бағыт үшін ең іргелі болып саналатын көне түркі ескерткіштерін зерттеу тақырыбы. Ондаған монография авторы, танымал ғалым Ғұбайдолла Айдаров ағамыз өзінің осы тақырыпқа арналған бүкіл еңбегін жұмыстан бос уақытта, түн ұйқысы есебінен, сенбі-жексенбі күндері және еңбек демалысы уақытында жазғаны көз алдымызда бо­латын. Кремль мұндай тақы­рыптарды Тіл білімі инсти­туты­ның ресми жоспарына кір­гізуге қатаң тыйым салып келген еді. Алпысыншы жыл­дардың екінші жартысын­да кеңес идеологиясының қылы­шынан қан тамып тұрған кезде профессор Бейсенбай Кен­жебаевтың жетекшілігімен Мырзатай Жолдасбековтің осы келелі тақырыпқа арнап диссертация қорғағаны үшін жұмыстан босатылып, қудаланғаны да ұмытылмаған-тын... Октябрь революциясынан кейін ғана адам қатарына қосыла бастадық деп жүрген жұрттың тарихын бірер мың жылдық тереңдікке апарып тіреген ғалым КСРО биігінде мықтап орныққан саяси-идеологиялық жүйенің көбесін сөгіп, құрсауын бұзды. Бұл үшін ғалым ғана емес, елі­міздің министрі, Ғылым академиясы президентінен бас­тап, республика тізгінін ұстап отырған бір­қатар лауазымды адамдардың да сөгіс алғанын ұзынқұлақ зиялы қауымға естірткен еді... Дегенмен, көз қорқақ, қол батыр. Алдан шыққан кедер­гілерге қарамастан, жас­тар­ға тән ба­тылдық пен шабыт­тан қуат алып, қызу іске кіріс­тік. Сол тұс­та Ғылым ака­де­миясының Қоғамдық ғы­лым­дар бөлімшесін басқа­рып жүрген академик Рамазан Сүлейменов те өз қам­қор­лығын аямады. Қысқасы, Мәс­кеуге тиісті ұсыныстар бел­гіленген тәртіпке сәйкес (инс­титуттың, бөлімшенің, академия президиумының қолдау хаттары тіркеліп) жолданды. Бірнеше айдан соң, келесі жыл­дың көктем уақытына таяу Мәскеуден жедел үкіметтік телефонограмма түсті. Үзілді-кесілді тыйым. Әрі рұқсат жоқ, әрі қаржыландыру мүлде болмайтын болды... Институт және жалпы академия жетекшілері бағынуға мәжбүр. Бағымызға дәл сол тұста Мырзатай ағамыз жаңа ғана Қазақ Кеңестік Со­циалистік Республикасы Премьер-Министрінің орынба­сары болып тағайындалған еді. Көмекшісі – жас ғалым, әріптес-дос Қырымбек Кө­шер­­­баев. Көп ұзамай Қырым­бектің қабылдауына барып, жағ­­дайды түсіндіріп, тиісті қа­ғаздарымызды тапсырып кеттік. Ертеңінде-ақ хабар жет­ті: «Осындай уақытта үлкен кісі сіздерді күтеді. 5 минут уа­қыт­тарыңыз бар». Тағатымыз қалмай жедел жеттік. Ойымызды дәлелдеп, ұсыныстарымыздың көкей­кестілігін сипаттау үшін өзімізше даярланғандай бол­дық... Алайда, Мырзекеңнің каби­нетіне кірген сәттен-ақ бір жылылық пен ағалық қам­қорлықтың аясына еніп кет­кендей, аузымыз­ды ашып та үлгермедік... Бірден тұң­ғиық терең ойлы, парасатты тұжырымды, салиқалы әңгіме арнасына қосыла кеттік. Мыр­затай ағамызға ештеңені түсін­дірудің қажеті де болмады, кері­сінше, бізге былай деп ескертті: – Әзірет Сұлтан бабамызға да, көне түркі ескерткіштер тақырыбына да бет бұрар уақыт жетті. Ең іргелі, ауадай қажет, өте маңызды бастама. Мен осы екі шараны да Үкімет атынан ресми түрде қолдадым, екеуіне де өзім барып қатысамын. Не істесе, оны істесін! Екінші рет жұмыстан шығарып жібермес, қашанғы ата-бабаларымыздың аруағына тәу етпей, сиынбай жү­реміз! Кірісіңдер мықтап, мен қолдаймын. Қазір ғана мұны еске алу оңай. Әділін айтсақ, бұл ең жо­ғары, қатаң саяси билікке ашық наразылық білдірумен пара-пар ерлік іс еді.  Қанаттанып шыққан біздер бұл іске білек сыбана кірістік. Қазынадан қаржы болмаған соң, елден, достар-туыстардан жинап, Түркістан мен Ал­матыда екі алқалы жиынды ойдағыдай өткіздік. Бұрын-соң­ды болмаған жағдай, екеуіне де қонақтарымыз Түр­киядан, Франциядан, Гер­маниядан, Польшадан, Тунис­тен, Мысырдан, АҚШ-тан, Ресей­ден, Қытайдан, Орталық Азия елдерінен, Италиядан және т.б. шет мемлекеттерден келіп қатысты. Мырзатай Жол­­дасбеков екі жиынның екеуіне де бас баяндамашы ре­тінде қатысып, ғалымдарға кітабын табыс етті. Бізді де құтқарған осы болды. Өйткені, КСРО-ның ата жауы саналатын Түр­киямен ол кезде байланысқа шығудың өзі қылмыспен тең шектен тыс өрескел әрекет еді. Аталған басқосуларға атақ­ты түрік ғалымдары Ахмет Бижан Ержыласұн, Осман Фи­кри Сертқая, Сайым Сақаоғлұ, Түнжер Гүленсой, Ке­­­мал Ерасландар қатысты. Бәрі бірауыздан: «бізде қазір ел­жанды жақсы мәдениет министріміз бар, сондықтан кон­фе­ренцияларымыздың қа­рарына «екі елдің мәдениет ми­нистрлері кездессін» деген ұсынысты кіргізейік» деген өтініштерін айтумен болды. Біз мақұлдадық. Дереу, бір-екі апта ішінде Түркиядан Қазақстанға олардың мәдениет министрі Намық Кемал Зейбек мырза жетіп келсін. Маңызды жайт – Мәскеумен келісімсіз, Мәскеудің рұхсатынсыз. Бұл КСРО тарамай тұрған тұста еш ақылға сыяр қылық емес. Қатаң мемлекетаралық рәсімдерге қайшы тірлік... Алайда, Үкімет тізгінінің бір ұшын ұстап отыр­ған Мырзекең дәл осыны көп күткен сыңайлы, кез келген оқ­қа қасқайып төтеп берген батырдай, қыңқ етпестен, екі ми­нистрдің қол алысып, шартта­суы­н өз қолына алды. Енді қонақ министрдің өтінішін де ескеріп, екіжақты келісімге «екі елдің басшылары – президенттері» кездессін деген бап кірді. Бұл 1990 жылдың аяғы еді. Көп уақыт өтпей – айнал­дырған екі-үш айдан кейін – КСРО-ның билік басына жай түскендей тосын жағдай болды. Түркияның президенті Тұрғыт Өзал сапармен КСРО құра­мындағы Қазақстанға келді. Және жай келген жоқ. Жыл басында ғана КСРО құра­мындағы Қазақ елінде бұрын болмаған жаңа жоғары лауазым тағайындалған. Ол Қазақ Кеңестік Социалистік Рес­пуб­ликасының Президенті деп аталатын. Өзал сол Қазақ­стан­ның Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қонағы ретінде келіпті.  Шұғыл екі елдің ең жоға­ры деңгейінде екіжақты келі­сімшарттар жасалады. Олар­дың ішіне нақты тапсырма енгізіледі: үкімет басшылары мен үкімет мүшелері, барша орталық ұйымдар жетекшілері де шұғыл келісімшарттарын түзсін деген. Өзал қайтқан соң екі елдің Премьер-министрлері, минис­трлері, комитет басшылары, ірі ұлттық компаниялар директорлары – бәрі өзара екіжақты келісімдеріне қол қойып, шетелге сапарларға шығып немесе түрік әріптестерін елге келтіріп, қысқасы, қос түркі мемлекеті араласып-құраласып, мәдени, ғылыми, білім-беру, экономика, ауылшаруашылық, денсаулық сақтау, қаржы, энергетика және т.б. көптеген сала бойынша біте қайнаса, қол ұстаса, құшақ жая ортақ іске жұмыла бастайды... Қазір, басқасын былай қой­ғанда, уақыт өте, осындай қысқа мерзімде осыншалық алып серпіліс жасауды ақыл таразысына салып, жан-жақты ойластырып көрсек, жанын шүберекке түйіп, көзсіз ба­тырлық танытқан ең алғашқы Мырзекең еңбегін ерекше атаған жөн. Мемлекеттік саясатты күрт өзгертуге және де жай ғана өзгерту емес, былайша айтқанда, 180 градусқа, басқа тың жаққа бұруға, ең біріншіден, Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың ерлігі мен көре­гендігі кепіл болғаны аян. Сондай-ақ, тағы да қайталап айтамыз, ел Президентіне осы қыруар дайындықты, орасан зор істерді ұйымдастыра басқарып, қадағалап, іске асырылуын қамтамасыз еткен бір адам болды. Ол – жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын – Мырзатай Жолдасбеков еке­ні ұлт тарихында алтын әріп­термен таңбаланары хақ. Осылайша, ешкім күтпеген жерден, кенет Түркиямен байланыстар мәселесі бойынша бауыр елге ежелден бізге қара­ғанда, тілдік және әдет-ғұ­рыптық тұрғысынан әлдеқайда жақын туысқан Әзербайжан, Түрікменстаннан және басқа КСРО түркі республикаларынан Қазақстан суырылып оқ бойы алға шықты.  Өзалдың келуі Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің құрылуына да, Әзірет Сұлтан бабамыздың кесенесін қалпы­на келтіру жұмыстарын қол­ға алуға да, астанада бес жұл­дызды қонақ үйдің бой көте­руіне де, ондаған жаңа өндіріс­терді ашуға да, мыңдаған жас жеткіншектердің шетелде білім алуларына да жол ашып бергені белгілі. Желтоқсанда жарқ етіп қылаң берген жалын лап етіп қайта жанғандай болды. Бұл КСРО табытына қағылған екінші шеге іспеттес еді.  Көп ұзамай сол 1991 жыл­дың аяғында тәуелсіздігіміз паш етілді. Бірден, 1992 жылдан бастап басқа да кезек күттір­мейтін шаруалар дереу қолға алынды. Осы жолдар авто­рының басқаруымен басында Шығыстану орталығы құрылып, одан кейін дербес институт ашылды. Бұған да тікелей Мырзекеңнің көп көмегі тиді. Отандық жас ғалымдар қытай мен араб, парсы мен түрік, үнді мен корей, жапон мен моңғол, АҚШ пен Еуропалық Одақ ғылыми қорлары мұра­ғаттарынан сусындау мүм­кіншілігіне ие болды. Шәкәрім айтқандай, Абай арманы орындалды. Жас Шәкәрімге ұлы ұстазы кезінде қазақтың тарихын жан-жақты зерттеуді тапсырғаны белгілі. Заманның қиындығы мен тарлығына қарамастан, жас шәкірт Абай­дың тапсырмасын жерге тастамай Түркияға бірінші рет барып қайтқанын былайша еске алған: «Ыстамбұлда та­рих қорларын сақтайтын орын­дарда болып… тарих ақтар­дым. Ертедегі Шығыс ақын-жазушы, ойшылдарының шығармаларын түгелдей алдым. Гомерден бастап грек халқының ойшыл-фи­лософтарының шы­ғар­ма­ларын, Батыс фи­лософ­та­рының шығармаларын, ер­тедегі түрік ғалымдарының жаз­ған шығармаларын, әр елдің лұғаттарын, Аме­рика жазу­шыларының шығар­маларын алдым. Демек, менің бұл сапарым көкірек көзімді ашып, аңсаған арманыма қолым жеткен сапарым болды! Бұ да Абай­дың маған ақыл-кеңесінің жемісі…». Мінеки, осылайша ұзына та­рихы­мызға көз жүгір­туге, ой тоқ­татуға біз де мұрсат ал­дық. Әрине, ел ағаларының ар­қасында. Бұдан кейінгі кезеңдегі Мырзатай Жолдасбековтің еңбек жолы – үкімет мүшесі, елші, бірнеше ЖОО ректоры, Президенттік мәдениет орта­лығының директоры, ұстаз ре­тіндегі қызметтері – қалың жұртшылыққа жақсы таныс. Сондықтан да мен ертеректе, ұстараның жүзіндей қаупі мол, зор кезде, қазаққа өз еркі тимеген тұста Мырзекең атқарған, ел біліңкірей бермейтін тір­ліктерді, кейбір нақты істерді ғана тізіп шықтым. Бүгінгі біздің қол жеткен жетістіктеріміз бен берекелі тіршілігіміз де азулы арыстарымыздың осы тектес көзге көрінбейтін сансыз ерліктерінің арқасы екендігінде сөз жоқ. Әлбетте, өсер елдің ерлері ғана осылай әрекет етсе керек-ті.

Ерден ҚАЖЫБЕК, Білім және ғылым министрлігі Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор