Латын әрпі – болашақтың бағдары

Басқосу барысында дәл қазір қоғамдық талқылаудың өзегіне айналып отырған латын әліпби мәселесі қоз­ғалып, жиынға қатысушы – Парламент Мә­жілісінің депутаттары, республикалық және өңірлік деңгейдегі Ассамблея құрылымдарының басшылары, сонымен қатар тіл мамандары мен ғалымдар, зиялы қауым өкілдері, талқылауға қатысты салалық ведомства қызметкерлері бірлесіп «Латын әрпіне көшу – біздің ортақ мақсатымыз» тақырыбында  келелі ойлар айтылып, кемел түйіндер ортаға салынды.

Жиынды ашқан Қазақстан халқы Ассамблеясы Тө­р­а­ға­сының орынбасары – Хат­шылық меңгерушісі Дархан Мыңбай, қазақ қоғамын қа­зір­гі таңда латын әліпбиіне қар­­қынды көшу шарасы күтіп тұрғанын, бұл мәселе негізінен Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев жүргізіп отырған салиқалы сая­саттың жеміс екеніне тоқ­талды. Сондай-ақ осыған де­йін Елбасының кезекті Жол­­­дауы мен «Қазақстан – 2050» стратегиялық тұжырым­дама­сында айқындалғанын, сонымен қатар, биылғы Мемлекет басшысының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында: «2017 жылдың аяғына дейін ғалымдардың көмегімен, барша қоғам өкілдерімен ақылдаса отырып, қазақ әліпбиінің жаңа графикадағы бірыңғай стандартты нұсқасын қабылдау керек. 2018 жылдан бастап жа­ңа әліпбиді үйрететін мамандарды және орта мектептерге арналған оқулықтарды дайындауға кірі­суіміз қажет. Алдағы 2 жылда ұйым­дастыру және әдістемелік жұмыстар жүр­гізілуге тиіс» деге­нін жиын­ға қатысушылар есіне сал­­ды. Әрі Елбасының идея­сы­­мен құрылған Қазақстан хал­қы Ассамблеясы бұл ша­р­уа­ға тіке­лей атсалысуға кі­ріскендігін мә­лім етті.

Шын мәнінде бұл жолғы тарихи таңдау кімді болсын бей-жай қалдырып отырған жоқ. Өзінің тағдыр-талайын Қа­зақстан елімен байланыс­тырушы әрбір этнос, тіпті ба­йыр­ғы этникалық жұрт қазақ туғандардың өзі сан түрлі пі­кір мен сан қилы ой­лар­ға бе­рілуде. Осындай ал­ма­ғайып тұста атамыз қазақ «шым­шық сойса да, қасапшы сой­сын» дегендей, ма­мандар тарапынан айтылған ке­лелі ойларға тоқталсақ: біріншіден, қазақ тілінің латын әліпбиіне көшуі Қазақстанды рухани жаңғырту бағдарламасының  өзегі  болып табылады. Сонымен қа­тар елдегі үштілділік білім бе­ру жүйесін  қалыптастыру ке­зінде, жас ұрпақтың үш тілді бір­дей меңгеруін жеңілдетеді. Келесі бір пайдалы дүние – біз­дің латын графикасы таң­басына көшкен мемлекеттік ті­лі­мізді, латын әліпбиін қол­данатын басқа мемлекет азаматтарының қазақ тілін үй­ренуге деген ұмтылысын қанағаттандырады. Яғни қа­зақ тілін үйрену үшін қол­же­тімділік артып, халық­аралық бизнес пен туризмді да­мыту тұрғысынан да, тілдің тартымдылығына жол ашылады деген пайымдар жасалды.

Жалпы алғанда, латын әле­мі Қазақстанға инвестициялар мен технологияларды трансферттеу үшін аса қажет. Бұл тұрғыдан алғанда жиынның бас баяндамашысы Дархан Мыңбай мырза атап өткендей, бүкіләлемдік банктің дерегі бойынша дүние жүзіндегі ең ірі 30 экономиканың ішінде 22 елде, ал 10 жетекші эконо­миканың 7-уінде латын әліпбиі қолданылады. Сондай-ақ, ІЖӨ-і жан басына шаққанда ең жоғарғы деңгейдегі 20 аса қуатты елдердің 18-і  латын әліпбиін пайдаланады екен.   

Осыған қарағанда, латын әліп­биіндегі мемлекеттік тіл қазақ­стандық лингвистикалық кеңіс­тіктің халықаралық коммуникациялар мен әлемдік экономикаға қосылуының жа­ңа арнасына айналуына жол аша­ры сөзсіз. Осы арқылы біз­дің тілдік лексиконымыз ба-йып, цифрлы технология­ларды игеру жеңілдейді. Демек, латын  графикасын қабылдаудың арғы жағында – елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға арнал­ған таза прагматизм жатыр деп түсінуге толық негіз бар. 

Талқылау барысында ой қо­­­­су­­шы ғалым А.Байтұр­сы­­нов­­ атын­дағы Тіл білімі инс­­ти­­­ту­­тының директоры­ Ер­ден Қажы­бектің пайымы­на­ жүгінсек, қазақ қоғамы үшін қазіргі әліпби ауыс­ты­ру­дың мәні басқаша, бұл тәуел­сіздіктен кейінгі жүргізі­ліп келген Елбасы саясатының жарқын жемісі. Әліпби ауыстыру дегеніміз – әріптің таңбасын өзгерту емес, оның саяси мәні терең. Бұл тілдік реформа. Ре­форма кезінде әрқашан талас-тартыс өрбитіні орынды. Сондықтан да, оның аса нәзік тұстары көп, деді Ерден Задаұлы.

Сол сияқты, Қазақстан хал­қы Ас­самблеясы өкілдерінің бірі­ – Сергей Виш­­­няк, мұндай ау­қым­ды рефор­­ма кезінде ең әуе­лі, нау­­қаншылдыққа ұрынуға бол­­майтынын ескертіп, қате­лік­тер кетіп қалмас үшін тіл маман­дарының тұжырымына тоқтауды жөн санайтынын, айналып келгенде Елба­сының шешімін орындау жалпы­қа­зақстандықтардың парызы де­ген­ді жеткізсе, қоғам қай­рат­кері, ағылшын тілінің біл­гір-ғалымы Әділ Ахметов: «Бүгінгі таңда қоғамдық тал­қы­лаудың өзегіне айналып отыр­ған латын әліпбиі жайында ең алдымен түсініспеушілік болмауы ке­рек. Сол себепті де, осындай иігі шаралардың жиі-­жиі ат­қа­рылғаны дұрыс. Менің баса айтқым келетіні: біз латын әріпіне ауысып жат­қамыз жоқ, бұл бұрын бол­­ған жазу, соған қайта ора­лып жатырмыз. Өйткені, жа­зулар тарихына қатысты дереккөзге үңілсек, латын әліп­биінің 2500 жылдық тарихы бар. Яғни, осынша уақыт әбден сүзгіден өтіп, пісіп-жетіліп, сұрыпталған әріп бұл. Ағылшын тілінің маманы ретінде байқағаным, латын әліпбиіне көшу, ұлт­тық әліпбиге  латын графи­касын қолдану әлемдік үр­діс­ке айналған. Адамдар эко­номикалық, әлеуметтік және ғылыми-техникалық  прогрес-те барынша көп жетістіктерге қол жеткізген елдердің тілін біліп, үйренуге ұмтылады.  Қа­зақ­стан үшін Экономикалық ынты­мақ­тастық және даму ұйымына мүше елдердің басым көпшілігі латын әліпбиін пайдаланатын болғандықтан, бұл үрдістен шет қалуға болмайды» деді.

Расында, ғалым ағамыз айт­қан­­дай, әлемде латын әрпі­не ұқ­сас кириллица жазуды пай­да­ланып жүрген бізді қойып, иероглиф иелері –  жапон және қытай тілдерінің ғалымдары заманауи қажет­тілік үшін латын графикасына негізделген әліпбилік транскрипцияларын жасап жанталасып жатқан көрінеді. Демек, кез келген ақпаратты латындандыру – бүгінде объективті әлемдік тренд. 

Талқылаудың тағы бір құр­мет­ті қонағы Парламент Мә­жілісі Төрағасының орынбасары Владимир Божко: – Латын әліпби мәселесінің Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың та­­ра­пынан қолдау тауып, жал­пы­халықтық талқылауға ұсы­­­нылып отырғаны қуан­та­ды. Мемлекет басшысы­ мың­ өлшеп барып, бір кесе­тін көреген, кесек тұлға. Сон­дық­тан да қазақ қоғамына ла­тын әліпбиінің енуі, заман талабынан туындап отырған және аса қажеттілігі айқындалған іс. Енді шегініс жоқ деп ойлаймын. Бұл әліпби тек қазаққа ғана емес, күллі қазақстандықтарға  ортақ рухани бірлікке шақыратын те­­тікке айналуы керек. Өйт­­ке­­­ні, әлемдік ақпарат ай­ды­ны­ның тізгіні латын әліп­биінің ықпалында. Бұл арада бұрыннан келе жатқан ки­рил­лицадан бас тарту жай­­лы сөз жоқ. Ол туралы Нұрсұлтан Әбішұлы баспасөз өкіл­дерімен болған кездесу кезін­де айтты, – деді.

Осы орайда, республика­лық «Белорус мәдени орта­лы­ғы­ның» жетекшісі Л.Пита­ленконың көкейге қонымды толғамына тоқталсақ, Леонид Николаевичтің пайымынша, латын әліпбиіне кө­шу мәселесінің астарында – аса маңызды қазақ рухания­тын жаңғыртудың тетігі тұр. Біз бұны мойындауға тиіспіз. Уақыт өткен сайын ға­­ламдық ақпарат пен ком­муникацияның жиілігі зымы­рандық жылдамдықпен құбылып жатыр. Қазақстанды осы үрдіске ілестіретін дүние латын әліпбиі. Сол себепті, біз қаншалықты тез ұмтыламыз, соншалықты ұтысқа шығамыз. Одан кейін мына бір дүниені нақтылай түскен жөн. Менің қазақ достарым латын мәселе­сінде алаңдамасын. Өйткені, қазақ тілін бүгінгісінен де әр­лен­діретін, бұдан да биіктетін, жемісті түрде жетілдіретін жол осы – латын әліпбиі. Түбі көресіз, бұл жолмен бәріміз бірге жүретін боламыз, деді. 

Қарағанды облыстық «LITUANICA» этномәдени қа­уым­дастығының басшысы Виталий Тварионас: «Бүгінгі таңда дамудың басты белгісі комьпютерлік жүйе. Оның те­тігі – латын әліпбиі негізінде қа­ланған. Сол себепті, қазақ тілін латын графикасына кө­ші­ру – терең объективті қа­жеттіліктен туындаған уа­қыт талабы. Қазақ тілі мемле­кет­тік тіл болып табылады, яғ­ни оның болашағы үшін ел­дің барлық азаматтары мүд­де­лі. Сондықтан да  латын әліп­биіне көшу – біздің ортақ мін­детіміз» деді. 

Ғылыми-сараптамалық ке­ңес­ті қорытындылаған Дар­­хан Мыңбай мемлекеттік тіл­дің латын графикасындағы әліпбиінің бірыңғай стандартын Қазақстан халқы Ас­самблеясының деңге­йінде тал­қылау орынды әрі та­бысты өт­кеніне тоқталды. Ас­самблея  тарихи қадам – мем­ле­кеттік тілдің латын графикасына көшуін іске асыру үшін бар күш-жігерін жұмсау жөнінде тастүйін шешімге бекігенін білдіріп, Үндеу қабылдады.  Үндеуде латын графика­сын­ енгізу Қазақстанның әлем­­­­дік экономика мен ком­му­­­ника­ция­ларға, ғылым мен мәде­ниетке интеграциялан­уы, экономикалық даму және ын­­тымақтастық ұйымына кі­руі үшін, қоғам өмірінің бар­лық салаларын цифрландыру прин­ципінде үшінші жаң­ғырту жүр­гізу үдерісінде ұзақ мер­зімді әсер бере алатыны атап көрсетілді. 

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ, «Егемен Қазақстан» Суретті түсірген  Орынбай БАЛМҰРАТ, «Егемен Қазақстан»

 

Қатысушылар лебізі

Наталья  ЖҰМАДІЛДАЕВА, Парламент Мәжілісінің депутаты:

– Әліпбиді реформалаудың тарихи тамыры тереңде жатыр және ол әлемдік ғылым-білімде, технологиялық және коммуникациялық кеңістікте Қазақстанның бәсекелестігін арттыруға бағытталған.

Ол сонымен қатар, тілді жаңғыртуды көздейді. Бұл тілдің шексіз байлығын, әлеуетін ашады. Сондықтан Қазақстан Президенті осы жылдың аяғына дейін ғалымдар мен қоғамдық көпшілік арқылы қазақ әліпбиінің жаңа нұсқасын қабылдауды тапсырды.

Осы алға қойылған тапсырмаға сай Ұлттық комиссия жанындағы жұмыс тобына кірген ғалымдар қоғамдық сананы жаңғырту бойынша көптеген іс тындырды.

Аталған жоба алғаш рет Парламент қабырғасында тыңдалды. Осы отырыста айтылған пікірлерді қорытындылай келсек, қазақ тілі қарпінің латынға ауысуы ғылыми негізделген үдеріс болып табылады.

Бұл жерде бір айрықша атап өтер жайт, мемлекеттік тілді реформалау мемлекеттік тіл саясатын өзгертуді көздемейді. Әліпбиді ауыстыру тек қана қазақ тіліне қатысты мәселе. Латыншаға ауысу, ең алдымен, қазақ әліпбиі мен орфография ережесін реформалауға бағытталған. Осының арқасында тіл фонетикасы мен оның таңбалануын сәйкестендіру қамтылмақ.

Бұл орайда Үкіметке бірыңғай стандартты дайындауда, талқылауда және енгізу барысында жүйелілікті сақтау мен қамтамасыз ету бойынша бірқатар ұсыныстар берілді. Парламенттегі тыңдау жұмыстарының нәтижесі латынға көшуге байланысты атқарылатын барлық шаралардың бастауы болды. 150 мыңнан аса адамы бар 1338 этномәдени ұйымдарды біріктірген Қазақстан халқы Ассамблеясы және басқа да салалар әліпбидің латынға ауысу барысын толық қолдайды деп сенеміз. Алда тұрған барлық шаралар кешені тіл аясындағы заңдарымызды дамыту мен өзге де маңызды мәселелерді жүзеге асыруды көздейді.

Біз, Мәжілістегі ҚХА тобы, бұл жұмысқа белсене кірісеміз.

Князь Мирзоев,  «Барбанг» күрдтер қауымдастығының төрағасы: 

– Ең әуелі мынаны айтқым келеді. Біз латынға көшпейміз, оған қайта ораламыз. Түбімізге қайта оралу заңды құбылыс. 

Мына нәрсені айта кету керек. Әліпбиі ауыстыру не қайта оралу әр егемен елдің жеке шаруасы. Тіл мен оның дамуы өзінің бірегейлігі мен егемендігін сақтап қалудың кілті. 

Латынға ауысу кезінде 1928 жылдан бері қолданыста жүрген Түркияның тәжірибесіне көңіл бөлу керек. Мұндай жолмен Әзербайжан, Түрікменстан және Өзбекстан да жүріп өткенін естен шығармай, олардың түркі әлемімен өз тарихи-мәдени байланысын тиімді жүргізіп отырғанын ескерген жөн. Қазақ тілінің латын қарпіне қайта оралуы түркі елдері арасында ерекше орын алуға жағдай жасайды. Атақты түркі шығыстанушысы Исмаил Гаспыралы өз сөзінде «Оймен, тілмен және іс-әрекетпен бір болыңдар» деп айтқаны бізге дәл келеді. 

Латынға көшкен қазақ тілі «электронды» әлемдегі басты коммуникация белесіне айналады. Мемлекеттің басты саясаты қазақ, орыс және ағылшын тілдеріне басымдық береді. Ал латын графикаға өту ағылшын және басқа да еуропалық тілдерді жедел әрі еркін меңгеруге мүмкіндік туғызады.  Қазіргі таңда латын графикасы жастар мен балалар арасында кең танымдыққа ие. Латын қарпімен қазақша үйрену кириллицаға қарағанда оңай болады.

Үндестік заңын ескеретін қазақ тілінде жаңа әліпбидің арқасында оқу мен сөйлеу анығырақ және дұрысырақ жүреді.

 

Шерзод Пулатов,  Астана қаласы өзбек этномәдени бірлестігінің төрағасы:

– Латын қарпіне ауысу – заман талабы, болашақ ұрпаққа керек қажеттілік. Егер бұл қадамды бүгін жасамасақ, ертең кеш болуы мүмкін. Көптеген мемлекеттер латын графикасын қолданады және түркі мемлекеттерінің бәріне жуығы да осы жазу түріне ауысқан. 

Біз үшін латынға ауысу көптеген артықшылық пен мүмкіндік береді. Ең әуелі, әлемдік білім, ғылыми, ақпараттық кеңістікпен байланыс орнатамыз. Ақпараттық технология саласындағы бүкіл бағдарламалар латынды қолданады. Екінші, Парламентте талқыланған жоба ағылшын әліпбиіне жақын. Ендеше, ағылшын тілін меңгеру жеңілдейді. Әлемде 1,5 миллиард халық ағылшынша сөйлейді және тағы 1 миллиарды оны оқып жүр. Үшіншіден, латынға ауысу бізді түркі әлемімен жақындастырып, мәдени байланысты нығайтады.  

Сонымен қатар, латынға ауысу арқылы фонетикалық және орфографикалық кемшіліктерді жоямыз. Кириллицаны қолданғанда көптеген қазақша атаулар өзгеріп шыға келеді. Мәселен, Қазақстан атауын шетелдіктер дұрыс қолданбайды. Латыншаға ауысу арқылы мұндай кемшілікті жоямыз. Бесіншіден, латынға ауысу мемлекеттік тілдің мәртебесін өсіріп, шетелдіктердің қазақ тілін меңгеруін жеңілдетіп, туристерге қолайлы жағдай тудырады. Бұл, өз кезегінде мемлекеттің туристік әлеуетін арттырады. 

Өзбек этномәдени бірлестігі мемлекеттік тілдің латын әліпбиіне ауысуын толықтай қолдайды және оған өз көмегін береді. 

Олег МЕЦИК, «SIMKON» ЖШС директоры, поляк этномәдени бірлестігінің мүшесі:

– Латын әліпбиіне көшірудің бизнеске пайдасы зор.

Бүгінде тілді экономикалық категория ретінде де қарастыруға болады.

Бизнес қоғамдастық үшін қарым-қа­тынастың барынша қарапайым әрі ашық болуы өте маңызды.

Бүгінгі таңда бизнес әлемнің әр түкпірінде шетелдік әріптес­термен байланыс орнатып, оны дамытуда. Кәсіпкерлердің британдық, германиялық, қытайлық, түркиялық және басқа да әріптестермен келіссөздер жүргізуі кезінде латын әліпбилердің қажеттігі туындайды. 

Яғни латын әліпбиінің енгізілуі бизнес саласы үшін ешқандай қиындық тудырмайды деуге болады. Бизнестің өзі латын әліпбиіндегі қазақ тіліне тез бейімделе алады.

Мәселенің техникалық жағына тоқталатын болсақ, бүгінде желілік техникалық шешімдер, бағдарламалаудың барлық базалық құралдары латын графикасына негізделген. Сол себепті, жаңа әліпби арқылы біз жазылатын смс хабарламалар мен бағдарламалық жазбаларды теру құнының төмендеуіне қол жеткіземіз. 

IT секторы ғана емес, тұтас бизнес секторы латын графикасы негізінде тілді жаңғырту үдерісіне жедел қосылуға тиіс.