Ынтымақтастықтың өрісі кең

Екі елдің дипломатиялық қарым-қатынас орнатқанына 25 жыл толып отырған кезеңде жүзеге асырылған бұл сапардың мән-маңызы жоғары екені анық. Осы орайда тату көршілер, се­німді әріптестер – Қазақстан мен Өзбекстанның өзара байланыстарына қысқаша шолу жасауды жөн көрдік.

Қазақстан мен Өзбекстан – өз­де­рінің тәуелсіздіктерін нығайтып, болашаққа батыл қадам жасап келе жатқан мемлекеттер. Өткен жылдарда қос тараптың дипломатиялық қатынастары өзара сенім мен сын­дарлы үнқатысуға негізделе оты­рып дамыды. Бұл бағыттағы жұ­мыс­тар бүгінде жаңаша қарқын алып, уақыт талабына сай жалғасын табуда. 

Екі ел арасындағы диплома­тия­лық байланыстар 1992 жылдың 23 қарашасынан бастау алады. Қазақстан мен Өзбекстан ара­сын­дағы ынтымақтастық Мәңгілік достық туралы шарт (31.10.1998 ж.) және Стратегиялық әріптестік туралы шартқа (14.06.2013 ж.) сәй­кес орнықты дамып келеді. Бұл ынтымақтастықтың негізін Қа­зақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Өзбекстанның тұң­ғыш Президенті Ислам Каримовтің қалағаны белгілі. Мемлекеттер басшыларының жүргізген сындарлы саясаттарының арқасында бүгінде екі ел арасында қандай да бір түйткілдер, аймақтық және шекара бөлінісіне қатысты мәселелер жоқ. Осы арада ерекше тоқтала кетер жайт, посткеңестік кеңістікте орын алған бірқатар дағдарыстық құбылыстарға қарамастан, екіжақ­ты ынтымақтастық өзінің қалыпты дамуын төмендетпеді.

Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзиёевтің осы жылғы 22-23 нау­рызда Астанаға жасаған ресми сапары тараптардың қарым-қа­тынастарын жаңа белеске көтер­ге­нін атап көрсеткеніміз жөн. Қа­зіргі таңда Қазақстан-Өзбекстан ынтымақтастығы жаңаша сипат алып отыр. Осы орайда Өзбекстан басшысының биыл елімізге төрт рет сапармен келгенін айтуға болады. Екі мемлекеттің басшылары Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы стратегиялық әріп­тес­тікті одан әрі тереңдету және тату көршілікті нығайту туралы Бірлескен Декларацияға қол­ қойды. Сондай-ақ екі ел үкімет­тері арасында 2017-2019 жыл­дар­ға арналған экономикалық ын­тымақтастықтың стратегиясы­ қабылданды. Өзбекстан Прези­денті­нің Астанаға жасаған алғаш­қы сапары 840 млн-нан астам АҚШ долларын құрайтын 91 келісімге қол қойылуымен есте қалды. Сонымен қатар, осы сапары аясында ұн, керамикалық плиткалар, сондай-ақ қазақстандық тауарларды Өзбекстан арқылы тасымалдауға қатысты бірқатар мәселелер шешімін тапты. Сол жолы Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Өзбекстанды бауырлас әрі тату көрші мемлекет ретінде қарастыратынын баса айтты. Шын мәнінде, екі ел бір-біріне сенімді серіктес болып табылады. Сондықтан Қазақстан-Өзбекстан достығы мен ынтымақтастығын тереңдете түсу ісі жалғаса бермек. Өзбекстан – Қазақстанның Ор­та­лық Азия мемлекеттері арасын­дағы ірі сауда әріптесі. Бүгінде екі ел арасындағы тауар айналымы ауыл шаруашылығы, металлургия және мұнай өнімдері негізінде өсіп отыр. Бұл ретте Қазақстанда Өзбекстанның жеңіл өнеркәсіп өнімдеріне деген ерекше сұраныс бар екенін атап өткен жөн.

Қазіргі таңда екі елдің кәсіп­кер­леріне нақты қолдау көрсету маңызды. Мәселен, азық-түлік, өнеркәсіп, фармацевтика, мұнай және мұнай өнімдері, мұнай-газ хи­миясы және химия салалары бойын­ша сауда үйлерін құру қажет. Айта кетейік, жеңіл өнеркәсіп саласына қатысты сауда үйін құруға байланысты бүгінде келіссөздер жүр­гізілуде.

Азия Даму Банкінің (АДБ) мәліметтері бойынша, соңғы 4 жылда Өзбекстанның импортындағы Қазақстан үлесі 9,6% -ға дейін өскен. Сол сияқты Қазақстанның импортындағы Өзбекстан үлесі де артып келеді. Өткен жылы арадағы тауар айналымы 1,5 млрд-тан астам долларды құрады. Ал соңғы алты айда екі ел арасындағы сауда көлемі 30%-ға өсті. Өздеріңіз білетіндей, 2020 жылға дейін Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы тауар айналымын 5 млрд долларға жеткізу көзделуде. Осы орайда Қазақстан тарапы Өзбекстанның ұлттық ва­лютасын қайта құрылымдау са­ласындағы реформалары екі­жақты сауда-экономикалық ынты­мақ­тастықтың дамуына оң әсерін тигізетініне сенімді. 

Екі мемлекеттің бизнес құры­лымдарынан өзара инвести­ция­лар көлемін арттыру көздел­ген. Қазақстан 2012 жылдан бері Өзбекстанға бағыттаған ин­вестициясының көлемін 5 есеге­ ұлғайтты. Өз кезегінде бұл көрші мемлекет осы жылдың бірінші тоқ­санында 4,4 млн доллардан астам тікелей инвестициялар жіберді. Бұл өткен жылғы көрсеткіштерден асып түседі.

Айта кету керек, біздің елдері­міз арасындағы сауда-эконо­ми­калық ынтымақтастық екіжақты өзара тиімділік қағидаттарына негізделген. Өзбекстанда 124 кә­сіпорын Қазақстанның қатысуымен жұмыс істеп тұр. Олардың 28-інде қазақстандық капиталдың үлесі – 100%. Ал біздің елімізде өзбек кәсіпкерлерінің қатысуымен шамамен 900 кәсіпорын жұмыс істеуде. Олар сауда, құрылыс, тамақ, машина жасау, жеңіл өнеркәсіп, металл өңдеу салаларында өз қызметтерін жүзеге асыруда.

Бүгінде сауда-экономикалық байланыстарды дамыту бағытында Бірлескен үкіметаралық комиссия табысты жұмыс істеуде.

Баршамызға белгілі, осы жылы Қазақстан-Өзбекстан шекарасында қосымша екі өткізу бекеті іске қосылды. Бұған қоса, Астана-Таш­кент бағытына қосымша екі әуе­рейсі ашылды. Сондай-ақ Ал­маты мен Ташкент арасында жолаушылар тасымалдайтын жүр­дек пойыз қатынауда. Мұның бар­лығы өзара барыс-келісті, мәдени-гуманитарлық байланыс­тар­ды арттыруға, туризмді дамы­туға мүмкіндік беруде. Осы арада еңбек миграциясы екі ел байланысында маңызды факторға айналып отырғанын да айтуымыз керек. Қазақстан мен Өзбекстанның транспорт инфрақұрылымы сала­сындағы тығыз байланысы тран­зиттік дәліз орнатып, сауда­ мен инвестицияның бүкіл мүмкіндіктерін пайдалануға және Орталық Азия аймағын қоса алғанда өзара қарым-қатынасты дамытуға жағымды жағдай жасайды.

Бүгінгі таңда Орталық Азия халықаралық энергетикалық және транспорттық жобалардың негізгі көзіне айналып отыр. Транспорт пен коммуникация және су-энер­гетика саласын қамтитын жер­гілікті үлкен жобаларды жүзеге асыру үшін бірлескен белсенді іс-қимылдар қажет. 

Орталық Азия мемлекеттерінің ықпалдастығы қауіпсіздік пен аймақтың көркеюін қамтамасыз етеді. Екі ел арасындағы қарым-қатынастың іргетасы берік екенін ескерсек, Қазақстан мен Өзбекстан аймақтық бірлескен ұйым құру жөніндегі жоспарын қайта қарауға мүмкіндік бар. Қазақстан мен Өзбекстан Орталық Азиядағы маңызды мемлекеттер. Екі елдің су-энергетика, Арал теңізі, бірлес­кен инфрақұрылым жобасы және Ауғанстандағы жағдайды реттеу жөніндегі ұстанымдары ұқсас. 

Екіжақты қарым-қатынастың тағы бір маңызды бағыты – елдер арасындағы саяси және әске­ри байланыс. Қазіргі таңда қор­ға­ныс мекемелері арасында қа­рым-қатынас орнатылып, парла­ментаралық байланыс жолға қойылған. 

Өзбекстан мен Қазақстан Орта­лық Азиядағы бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға және да­мытуға өз үлестерін қосып келеді. Өзара байланыста БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі аясында консультациялық қызмет іске қосылды. Екі ел де Орталық Азиядағы мәселелерді БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің күн­ тәртібіне шығаруда бірлесе әрекет етеді. Ең әуелі, бұл аймақтағы қауіп­сіздікті қамтамасыз ету, терроризм және экстремизммен күрес, экономикалық және экология мәсе­лелерін бірге шешуге жол ашады. 

Ауғанстандағы саяси және әлеу­меттік-экономикалық жағдайды тұрақтандыру мен жақ­сарту Орталық Азиядағы қауіп­сіздіктің басты кепілі. Нақтылай айтқанда, Қазақстан мен Өзбек­стан­ның алдында аймақтың тыныш­тығын, береке-бірлігін ны­ғайта түсу мін­деті тұр. 

Жалпы, ядролық қарусыздануға және оны таратпауға қатысты Қазақстан бастамаларына, еліміз­дің БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болуына Өзбекстанның қолдау білдіргенін жоғары бағалаймыз. 

Сондай-ақ бұл көрші мем­ле­кеттің жасыл технология бағы­тындағы Қазақстан бастамасын қолдауы ЭКСПО-2017 халық­ара­лық көрмесі барысында анық байқалды. Осындай маңызды шарада Өзбекстанның кең көлемде қатысуы Астана қонақтары мен қазақстандықтар назарына ілінді. Өзбек павильоны баршаға танымал болып, оған көрермендер көп келді. Өзбекстан Президенті Ш.Мирзиёевтің ЭКСПО-2017 көрмесінің ашылу салтанатына қатысуы екі ел арасындағы әріп­тестік пен өзара байланысқа жаңа леп әкелді. 

Қазақстан мен Өзбекстан экономика, сауда және қауіпсіздікті қамтамасыз ету салаларында бір­лесе жоба құруы мәдени-гума­нитарлық қарым-қатынасты нығай­туға мүмкіндік береді. Екіжақты қатынас әрдайым эксперттік және сараптамалық қамтамасыз етуді қажет етеді. Осыған сәйкес, екі елдегі басты ғылыми-сараптамалық орталықтар – Өзбекстан Президенті жанындағы стратегиялық және аймақтық зерттеу институты мен Қазақстан Президенті жанын­дағы стратегиялық зерттеу инс­титутының тиімді байланысын айта кеткен жөн. 

Бүгінде Өзбекстанда 800 мың­нан астам қазақ тұрады. Бұл – Қытайдан кейінгі ең көп диас-пора. Қазақстанда болса, өзбек диаспорасы 550 мыңға жуық. Ұлттық диаспоралар арасындағы байланысты күшейту мәдени және гуманитарлық әріптестікті кеңейтіп, «достық көпірін» орна­туға жағдай жасайды. 

Қазіргі таңда Қазақстан тілдік жаңғыру кезеңінде тұр һәм ондағы басты бағыттардың бірі – латын қарпіне көшу мәселесі. Бұл елдің рухани және мәдени дамуындағы тарихи кезең. Өзбекстан да бұған дейін мұндай жолдан өткен. Бұл өзгерістер екі мемлекет пен халықтардың арасындағы байланысты жақындата түседі деп үміттенеміз. 

Санат КӨШКІМБАЕВ, Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты директорының орынбасары, саяси ғылымдар доктор