Алпауыт ел Америка Құрама Штаттарының экономикасы қазіргі кезде өз жарасын өзі жалап жазатын көкжал қасқырға ұқсайды. Ол өзінің осы қасиетінің арқасында жазылмастай сырқатқа шалдыққан қазіргі қаржы капитализмнің ғұмырын барынша ұзартып келеді. Бүгінгі күні бүкіл әлемге билігін жүргізіп отырған капитализмнің басты тірегі бастапқы кезде осы формациялық құрылыстың отаны әрі таратушысы болғанымен соңғы жылдары барынша әлеуметтене бастаған Еуропа емес, нарықтық жолға түсіп, жедел байып келе жатқанымен Конфуций қағидасы бойынша мемлекетті әке деп қабылдап, бүкіл халық үшін одан әкелік қамқорлық талап ететін дана Қытай емес, корпоративтік рухты ту етіп көтерген еңбекшіл Жапония мен Оңтүстік-Шығыс Азияның елдері емес, нақ осы АҚШ-тың өзі болып отырғандығын біраз жұрт жақсы біледі.
Кез келген биологиялық ағзаның қартайған, қалжыраған тұсында оның бойында түрлі аурулардың бас көтеретіндігі, жастық шақта байқалмаған ісіктердің пайда болатындығы – табиғат заңдылығы. Адамзат қоғамындағы әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастардың жүйелік проблемалық мәселелері де осылайша өрбитіндігіне капитализмнің қазіргі сипатына қарап көз жетіп келеді. Қазіргі қаржы жүйесінің көбіктенгендігі, мұның өзі капитализм экономикасының табиғи даму заңдылықтарын бұзғандығы, алаяқтық әрекеттердің күшеюіне алып келгендігі көп айтылған дүние. Кезінде осы проблеманы әлемдік деңгейде еңсеру жөнінде біздің Елбасымыз бастама көтерген болатын.
Оның бер жағында АҚШ-та (яғни көбікті туындатып отырған елде) 2007-2009 жылдар аралығында үлкен қаржы дағдарысы орын алған болатын. Сол кезде АҚШ-тың Федералдық резервтер жүйесінің (біздіңше орталық банкінің) доллар басу станоктары іске қосылды. Станоктар ешқандай материалдық игіліктермен қуатталмаған триллиондаған доллар сабан ақшаны артық басып шығарады. Бұл қаржы дағдарысқа тап болған елге жағдайды шұғыл түзеу үшін (сырттан мұнай сатып алу, компаниялар мен халыққа көмек беру, тағы басқа мәселелерге) қажет еді. Бүкіл әлемнің басты валютасы болып отырған долларды басып шығару құқығы мен тетігі тек қана Федералдық резервтер жүйесінің қолында болғандықтан, ол міне, осындай тәсіл қолдану арқылы дағдарыстың ауыр салмағының астында қалған АҚШ экономикасын қайта көтеруге үлкен үлес қосты.
Әрине, бұл жағдай әлемнің басты елдерін ойландырып тастады. Әлем елдерінің долларға деген сенімін азайта түсті. Өйткені ешбір материалдық игіліктермен қуатталмаған 4,5 триллион долларлық сабан ақша АҚШ экономикасы арқылы әлем экономикасына қосылып отыр ғой. Мұның өзі қалжыраған капитализмге уақытша демеу болып көрінгенімен, ал шын мәніне келгенде оның ауруын одан әрі асқындыра түсетін жағдай еді. Сондықтан Федеральдық резервтер жүйесі АҚШ экономикасы үшін ең қолайлы кезең деп белгіленіп отырған қазіргі уақытта көбікті қайта қалқып алып тастаудың бұрын-соңды болмаған шарасын қабылдады. Яғни көкжал өз жарасын өзі жалап жазуға кірісті.
Артық сабан ақшаны айналымнан шығарудың белгіленген тәртібі бойынша бұл үдеріс АҚШ экономикасын ғана емес, әлем экономикасын да қиыншылыққа ұрындырмайтын жағдайда бірте-бірте жүзеге асырылып, білінбей өтуі тиіс. Шара үстіміздегі жылдың қазан айынан басталмақ. Әуелгі кезекте айналымнан 10 миллиард доллар ақша алынып, тоқсан сайын алынатын ақша көлемі өсіп отыратын болады. Ең соңында айналымнан шығарылатын ақша көлемі 150 миллиард долларға дейін жетуі мүмкін.
Сөйтіп 4,5 триллион долларды айналымнан шығару шарасы бірнеше жылдарға дейін созылуы тиіс. Бірқатар сарапшылар мұны көбікті сапырып, әлемдік экономиканы сауықтырудың тарихи шешімі деп отыр. Өйткені осыншама зор ақша массасын айналымнан шығару ісі бұрын-сонды болған емес. Оның үстіне Федеральдық резервтер жүйесінің осы бастамасы басқа да елдерге үлгі болып, олар да осындай қадамдарға баруы мүмкін. Атап айтқанда, Еуропаны дағдарыс тұманы басқан кезде еуроны басып шығаруды күшейткен Еуропалық орталық банк және басқа да ұйымдар.
Федералдық резервтер жүйесінің бұл қадамы қаржы сарапшыларын екі ұдай сезімге қалдырып отыр. Біреулер бұл шара доллардың құнын қымбаттатып, дамушы елдердің жағдайын ауырлата түседі десе, енді біреулер шара сақтықпен жүргізілетіндіктен әлем экономикасына бәлендей әсері бола қоймайды дейді. Нәтижесін кейінірек көреміз.
Сұңғат ӘЛІПБАЙ,
«Егемен Қазақстан»