«Туған жер» бағдарламасы аясында тарихи орындарды қорғау, халқының қамқоршысы болған азаматтарға құрмет көрсету бойынша атқарылған шаруаның бірі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Жетісу жерінде өмір сүрген Есім төре ескерткішінің жаңалануы. Жаңалануы дейтініміз, бұрынырақта, қыштан құйылған, керегесі сөгілмесе де, іргетасы отырып, еңсесі түсіңкіреп тұрған кесене толықтай қайта жаңғырған. Бұл істі қолға алып, бабаның сүйегі жатқан жерге еңселі ескерткіш орнатқан – осы ауданның тумасы, белгілі меценат Бауыржан Оспанов.
Есім төренің аты берісі қазақ, арысы Ресей, Қытай, Орталық Азия елдеріне кеңінен таныс болған дейді. Айналасына Атымтай жомарттығымен аты шыққан төре әлгі бір қиын күндерде ашыққан еліне, жүдеген жұртына өрістегі малын аямай, пышаққа жығып отырыпты. Тіпті бір күнде 700 бас жылқысын елге үлестіріп берген деген сөз бар. Бір күнде осынша малды ойланбай тарату үшін жомарттықтан бөлек, байлығың да аз болмауға тиіс қой. Қазақ жылқының көптігін айтқанда «суатқа құлағанда өзен тартылып қалады» деген өлшем айтады. Есім төренің жылқысы су ішкенде де Шынжылы өзені тартылып қалады екен дейді. Бұл, жалпы, асырып айтқыш қазақтың бір сөзі ғой, бай атаулыға тели береді ғой деп аса мән бермегенбіз. Бауыржан Оспанов осы туралы қызық нәрсе айтты. Осыдан біраз бұрын Аустралиядан 6000 бас ірі қара әкеліпті. Судың шынымен тартылып қалатынына сонда көз жеткізген көрінеді. Міне, сондай мыңды айдаған қолы ашық, пейілі кең төре жайлы ел ішінде аңыз көп.
Ал аштыққа ұрынған елді, үркін, қорқын жылдарында босқан жұртты панасына алып, қорадағы қойын, өрістегі жылқысын кеміткені жайлы нақты деректер жоқ емес. Бұл туралы Мұхамеджан Тынышбаевтың еңбектерінде айтылыпты. Қуғын-сүргінге ұшырап, бас сауға іздеп келген қазақтың қай баласын да төре ауылы жасырып, арашалап қалып отырыпты. Тіпті сонау жылдары Жетісу өңірі ғана емес, Жезқазған жақтан ауа көшкен бір ауылды қатарға қосыпты дейді.
Есім төреге қатысты айтылатын тағы бір дерек – егін шаруашылығымен айналысқаны. Тек төрт түлік малдың ендігіде аздық ететінін, өзге жұрт меңгерген жер шаруашылығын игермей болмайтынын ұққан соң, өзінің билігі жүретін жердегі қазақтарды егін егуге үйретіпті. Көмек қолын сұрап келген кім-кімге де малдан бөлек қап-қап бидай артып жібереді екен. Соған қарағанда, егіншілікті де әшейін ауыл үйге жетердей азғантай жерге емес, біраз елді қамтамасыз ете алатындай дәрежеде молынан еккенге ұқсайды.
Төренің аты Алаш қозғалысына қатысты да айтылып қалады. Тіпті Алаш арыстарының мақалаларында демеушілік көрсеткендер тізімінде жиі сөз болады. «Қазақ» газетінің шығуына қаржы бөлгендердің қатарында, одан бөлек, 1914 жылы Әлихан Бөкейхановтың Қазан қаласында басылған кітабының шығуына мұрындық болыпты. Алашорда өкіметінің мүшелері түрмеге қамалған кездерде кепіл ақша төлеп, шығарып алып отырғандардың бірі де осы Есім төре екен.
Зиратты жаңартуға бастан-аяқ себепкер болған Бауыржан Оспанов:
– Есім төре 1852 жылы туып, 1916 жылы қайтыс болған. Бала кезден бастап бұл кісі жайлы тәлімді, тағылымды әңгімелерді көп естіп өстік. Осыдан 20 жыл бұрын осы өңірдің тарихы туралы кітап жазуды қолға алғанбыз. Сол кезде архивтен Есім төренің Петерборда түскен суретін тауып алдық. Суретте «Есім төре әйелдерімен» деген жазу бар. Ұрпақтарының айтуы бойынша, суретке Романовтардың 300 жылдық тойына барған сапарында түсіпті. Міне, осыдан-ақ Есім төренің жай адам болмағанын байқауға болады. Бұл кісі жайлы деректер өте көп. Әлі де қыруар істер атқарылуы керек. Оның ғибратты ғұмыры кеңінен насихатталып, деректі фильмдер түсірілсе, кітаптар шығарылса деген ойымыз бар. Өкінішке қарай Есім төреден ұрпақ қалмаған. Бірақ інісінің ұрпақтары бар. Жалпы, төре тұқымдары көзі ашық, көкірегі ояу, ел басқарған азаматтар болған. Коммунистердің қысымын көріп, ата-тектерін өзгертуге мәжбүр болған. Осындай тұлғаның басына кесене орнатуды абыройлы парызымыз деп санадық, – дейді.
Зираттың жанында Есім төренің тұмасы бар. Жұрт «Төре тұма» атап кеткен. Бұл жерге бұған дейін де келушілер аз болмапты. Ақ байлап, тауап етіп, суын ішіп, ыдысқа құйып, үйіне алып кетеді. Кеңес Одағы кезінде де жасырын келіп, тауап етіп, бұлаққа тиын тастап кететін салт болыпты. Ел ішінде ол тиынды қазақтарға алуға болмайды деген түсінік болған. Көбіне орыстар, басқалар алатын көрінеді.
Романовтар әулетінің тойына барып, алтын алқа тағып келген төренің осал болмағаны анық. Былайғы жұрт ішінде көп атала бермейтін тұлғаның атын насихаттап, басына ғасырларға шыдайтын күйген кірпіштен кесене тұрғызу – ұрпақтар атынан атқарылған бір парыз. Алакөл ауданына қарасты Жыланды ауылының шығысында 10 шақырым жерде, таулардың құшағында жатқан Есім төрені жергілікті жұрт абыз деп әспеттейді. Анығында, жалпы қазақ аттан түсіп, бас иіп, топырағын иіскеп қайтар қасиетті бір жер болса, ол осы Есім төренің мәңгілік мекені болса керек.
Алмас НҮСІП,
«Егемен Қазақстан»