Арғы бетке асқан Алаш арысы

Көреген адам,көсем тұлға

Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданында Шыңғыстай атты шағын ауыл бар. Бұл – жазушы Оралхан Бөкейдің кіндік қаны тамған жер. Ауылда жазушының ме­­мо­риалдық музейі және Әб­дікәрім Ережепов атындағы ор­та мектеп орналасқан. Әб­дікәрім Петерборда оқы­­ған, Алаш зиялыларымен­ ара­лас-құралас жүрген адам. Бі­рақ оқуын аяқтамай, әкесі Ере­жептің нұсқауымен Шың­ғыс­тайдағы Қаратай еліне бо­­лыс болып сайланған. 1919­-­­1920 жылдары Семейде «Алаш» партиясының жаңа бағ­дар­ламасы қабылданған кезде, Әлихан Бөкейхановтан кейінгі қосымша баяндаманы жасаған осы Әбдікәрім болыс.

 Әбекеңнің ағартушылығы бір төбе. Ол 1904 жылы өз қар­­жысына Шыңғыстайда орыс­ша-қазақша оқытатын төрт жылдық мектеп салған. Шама­мен 1915-1916 жылдары осы мектепте ақын Сұл­­­танмахмұт Торайғыров оқы­тушы болып жұмыс істе­ген. Қаратай елінің ақса­қалы мар­құм Бошай Кітапбаевтың ес­телігінде С.Торайғыров өзі­нің атақты «Қамар сұлу» рома­нын Әбдікәрім болыстың сұ­лу қызы Бағилаға арнап жаз­ған дейді. Бірақ Бағиланы бұрын атастырып қойған Қоса­ғаш-Шүй қазағының шон­жары Бұқарбайдың баласы Ақ­сол­танға ұзатқан. Тағы бір қызы Нұрғызарды Алтай-Қобда өл­кесінің атақты байы Ұл­та­рақ әулетіне ұзатқан. Ұлта­рақ бай құдалыққа шідер­лігі кү­містелген 100 қаракөк байтал айдатса, Әбдікәрім болыс қызының жасауына қоңы­раулы он тайлақ жетектетіп, 15 атанға жүгін артқан деген деректі зерттеуші Бабақұмар Қинаятұлы жазады.

Өзі Катонқарағайда жатып, қыздарын қиырдағы Алтай-Қобда мен Жазатыр асырып, Шүйдің жазығына ұзатқанына қарағанда Әбдікәрім болыс өріс­ті ұзақтан аңдайтын, қо­нысты шалғайдан шалатын кө­реген адам, көсем тұлға бол­са­ керек.

Болыстың үлкен ұлы Қам­­­­бар Петербордан универси­тет бітірсе, ортаншы ұлы Қахан­ Уфадағы «Ғалия» медре­сесін­де оқыған. Жазушы Бе­йім­бет Майлинмен бірге «Са­дақ» атты қолжазба журнал шығарып тұрған. Кіші ұлы Шаб­дан Мәскеуде сауда инс­ти­тутын бітірген. Қысқасы бұл әу­лет Қазан төңкерісі алдында шы­ғыс­тың шұғыласы іспеттес бол­ған ғой...

Құзғынды қиядағы атыс

Кеңестік большевиктер Әб­дікәрім әулетін ұнатпады. Се­бебі белгілі. 1927-1928 жылдары бірден кәмпескеледі. Әбе­кеңнің өзінен бастап әу­летін жер аудару жайлы үкім­ге байлады. Болыс ер жет­кен ұлдарын бастап, көп жыл бұрын қызын ұзатып, құдандалы болған Алтайдың арғы беті керей ішіне қашып өтті. 1929 жылы болыстың ел­де қалған барлық тұқым-жұра­ғатын түгін қалдырмай, тіпті емшектегі баласына дейін қара тізімге алып, қалың орыстың іші Зырян жаққа жер аударды. Бұларды құтқарып алу үшін­ арғы беттен шекара асып Шаб­дан келген.

Шежіреші қария Бошай Кі­тап­баевтың естелігінде айтыл­ғандай, арғы беттен келген Шабданға бала кезден бірге өскен орыс досы «облыстан кел­ген милиция қызметкері, Ере­жеповтерді тұтқындап, Се­­мейге жеткізуге бұйрық ал­ған» дейтін өтірік құжат жасап береді. Мұндай қағазы бар адамға жергілікті үкімет орындары көмек көрсетуі тиіс. Осыны пайдаланған Шабдан әуелі орыс поселкесінде жер­тө­леге қамалып, бақылауда отыр­ған кіші шешесі Қанаш, жеңгелері  Дина, Күлпаран, Зылиқаларды тауып алады.

Қолындағы құжатты көр­сетіп, ат-арба әзірлетіп, әбден жүде­ген апа-жеңгелерін көлік­ке отырғызып жолға шы­ғады­. Семейге емес, тура шы­ғыс­қа тартады. Жолай орыс посел­келерін айналып өтіп, таңмен таласа шекараға таяу Боранды ауылына келіп тоқ­тайды. Кеш батқан соң арбаны тастап, бір­неше ат тауып алып, әр ат­қа бір әйел, бір баладан мің­гестіріп, арғы бетке бір-ақ тар­тады.

Қия соқпақтардан жыл­қылар болдырып жүре алмай әрі көзге түсе берген соң Шаб­дан аттарды босатып қоя беріп, апа-жеңге, бала-шағаны жа­сырын шатқал арқылы жаяу алып жүреді. Қашқындар азық-түлік жоқтықтан таудың семіз сарала шегірткесін отқа қақ­тап жеп күн көреді. Күршім өзені басталатын құзар шың Құзғынды қиясына келгенде артқы жақтан қарулы қу­ғын­шылар да келіп жетеді. Бұл қия-асу адам мен мал көп­­ қырылғандықтан осылай­ атанған. Себебі жемтікке үй­ме­леген құзғындар осында қо­нақ­тайтын.

Шабданға серік болып са­парға бірге аттанған Нұрғали сол жерде оққа ұшады. Қалған қатын-бала қия тастарды са­ғалап, бас сауғалайды. Ат­­қан оғы мүлт кетпейтін Шаб­­дан жалғыз өзі бір топ қы­зыл әскермен атысып, кіші ше­шесін, жеңгелерін, төрт баланы аман алып өтеді.

Бұларды ажалдан құтқар­ған әуелі Алланың әмірі болса, екін­ші себеп Ақтанау ат. Бұл жүйрікті Шабдан арғы беттен мініп келіп, дәл шекара шебіне арқандап кетеді. Шабдан атысып жүріп қараса, Ақтанау ат сол арқандалған жерінде екен. Есті жануар иесін ша­қырған дауысынан танып, арқанды үзіп жетіп келген. Үс­тінде ер-тоқым. Шабдан шалт қимылдап, төрт баланы алды-артына мінгестіріп, қал­ған қатын-қалашты үзеңгі, құйыс­қаннан мықтап ұстатып, ай жарығында қия құздан шауып өтеді.

Таң атқан соң қарағайдың қу бұтағын жинап, от жағып, қаш­қындар киім-кешегін кеп­тіреді, балалардың жаялық-жөргегін ауыстырады. Күн шығып, жерге жарық түсе бас­тағанда тасыр-тұсыр ша­уып келе жатқан аттың дүбірі естіледі. Қараса, бұларды қуып келе жатқан кешегі қы­зыл әскерлер екен. Ұйықтап жат­қан Шабдан дереу оянып, мылтығына ұмтылады. Қа­тын-қалаш әдеттегідей қалың ағашқа кіріп кетеді. Бұл жолғы атыста Зылиқаның көкірегін оқ тесіп қаза болады. Қалғандары аман-есен.

Қызылдардан құтылған соң қашқындарды бастап Шабдан қозыкөш жердегі өздері пана тапқан ауылдың шетіне ілігеді. Қыркүйек айы­ мал тойынған, ауылдың қа­зан-ошағы қайнап жатыр... Үл­кен үйдің төбесі көрінгенде қан­шама қиындықтан мойымай келе жатқан үш әйел (кіші шешесі Қанаш, жеңгелері  Дина мен Күлпаран) төбенің басына тізерлеп отыра кете­ді. Жолбасшы Шабдан «қазан­дағы еттің иісі мұрындарына келіп, аш өзегі әлсіреп, бұраты­лып жүре алмай отырған шы­ғар» деп ойлайды. Сөйтсе олай емес екен.

– Қарағым, басымызда орамал жоқ, ауылға қалай көрі­не­міз? – депті шешесі мен жең­гелері.

Шабдакең сол жерде етігін ше­шіп жіберіп, шылғауын үш бөліп үш әйелге беріпті. Басына күн туып, оқ пен оттың арасынан әзер аман шыққан қайран аналар аштық өзегіне түсіп бара жатса да, ауылға орамалсыз көрінуді өлім сана­ған ғой.

 

* * *

Арада бір апта өткен соң Шабдан тағы жолға шығады. Мақсаты – Зырян маңындағы орыс поселкесінде тұтқында отырған ағасы Қаханның он екі жасар ұлы Тіленшіні босатып алу. Бұл жолы қасына серіктікке Әбдікәрімнің іні­сі Әбдіразақтың баласы Қа­баш пен туысы Ақтайлақ іле­седі. Бұлар да елде қалған әйел, бала-шағасын, туыс-ту­ғандарын алып қайтпақ.

Шекара асқан соң шолғын­шылардың жолы екі айырылады. Шабдан Зырян маңынан бауыры Тіленшіні тауып алып, он бес күн дегенде аман-есен атасына жеткізеді. Қабаш­тар бол­са шешесін және жеңге-ке­ліндерін Малонарым­ка деген орыс поселкесінен та­уып алады. Соларды шұбыртып Құзғынды қиясына келгенде асуда күтіп жатқан қызыл әс­кер оқтың астына алады. Қа­башқа еріп келе жатқан аға­йынды Бексейіт, Нұрсейіт дей­тін жігіттер оққа ұшады. Қабаштың әйелі Әбіштайға оқ тиіп қатты жарақаттанады. Жаны қысылған Әбіштай: «Қашыңдар, қорғансыз қатын-балаға не істер дейсің, сендер құтылып кетіңдер!» деп айғай салады.

Қаруы бар екі-үш еркек қашып құтылып, қалған қатын-бала түгелдей қызыл әскердің қо­лына түседі. Әскерлер үш жа­сар қызы Самиғаны бауырына басып зар еңіреп тұрған Қайшаны атып, қалғанын ай­дап кетеді. Қаныпезер сол­даттың қоржынында кетіп ба­ра жатқан Самиғаны жолай бір қазақ асырап алып қалады. Бірақ Қайша өлмейді. Оқ кеуде қуысын тесіп өткен екен. Есін жиып қараса, қасында Бексейіт пен Нұрсейіт жайрап жатыр. Содан жаяу-жалпылап арғы бетке өтеді. Қойшы-қолаң жолығып, Әбдікәрімнің ауылына жеткізеді.

 

Әбдікәрімнің арғы беттегі өмірі

Арғы бетке Әбдікәрім бо­лыс­тың қосымен бірге балалары Қамбар, Шабдан, күйеу баласы Ғазез Қалбанов және Ысқақ Изетұлы, Тіленші, Әб­ді­разақ, Қабдыраш, Мә­метек бидің немерелері Айдар­хан, Мұхтархандар бірге өтіп, Қа­на­пия Мәмиұлының ауы­лын паналады. Бұлармен қатар­лас Алтай-Тарбағатайға қа­шып келген алашшылдар Кәрім Дүйсебай, Сәлім Жа­на­заров, Мырзахмет, Құ­са­йын, Ахметқали Жай­саң­­­­баев, Жұптыбай Сағын­­ды­қов, Райымжан Мәрсе­ков­тер сияқты Әбекең де бар­­ған елінің мәдениет істеріне өзіндік үлесін қосты. Шығар­ма­шылықпен шұғыл­данып, «Бозша торғай» атты дастан жазды.

Қараңғы елді сауаттандыру үшін мектеп ашуға бас­тама көтеріп, бала оқытып, ағарту саласына еңбек сіңірді. Есіл ер 1934 жылы (кейбір деректе 1936 жыл делінген) өмірден өтті. Жазушы Қалихан Ысқақ Әбдікәрімді Кеңес консулының қызметкерлері у беріп өлтірген дейді.

1937 жылы Қытай елі­не құпия жолмен асып бар­ған қызылдар Қамбарды, Шаб­данды, Қаханның ержеткен ұлы Тіленшіні, Әбдікерімнің күйеу баласы, Петербордан заң университетін бітірген Ғазиз Қалбановты, қайын ағасы Ысқақ Изетовті, адвокат Сәлім Жаназаровты, Шәкәрім қажының ұлы Зиятты, т.б. бір түнде ұстап жоқ қылды. Қалай атты, қайда жерленді әлі күнге белгісіз.

 

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,

«Егемен Қазақстан»

Суреттерде: 1. Отыр­­­ған­дар Әбдікәрім болыс­ және баласы Шабдан,

тұр­ғандар Қақан (сол жақ­та) мен Мағауия (оң жақ­та).

2. Әбдікәрім Ережепов.