Қазақстанның «газ дәуірі»

Қазақстан көгілдір отын­ды бұған дейін Ресей арқылы тек Еуропаға экспорттап келсе, енді тікелей Қытай нарығына шығу арқылы өз еркіндігін алып отыр. Бұл оқиғаны соңғы жылдары қарқынды даму жолына түскен қазақстандық газ саласындағы ең іргелі бетбұрыс деп бағалауға болады. 

Әлемдік сарапшылар таяу уа­қыт­та «газ дәуірінің» басталатын­дығын зерттеп, біліп және жақын жүз­­жылдықта тіршіліктің барлық са­ла­ларында негізгі орынды кө­гіл­дір отын алатындығын болжап отыр. Дәл осы көгілдір отын дәс­түр­лі мұ­най мен көмірге қарағанда таза, қа­уіпсіз және анағұрлым ар­зан шикізат болып табылады. Ең бас­тысы, ол қоршаған ортаға қауіп­сіз.      

Экспорттық желіні Шығысқа бұруға экономикасы дамыған және перспек­тивалы салаларының біріне айнала бастаған Қазақстанның газ саласы тыңғылықты дайындықпен келді. Ел өңірлерін газдандыру, ресурстық базаны және газ өндіруді ұлғайту, сондай-ақ тасымалдау, транзит және экспортты кеңейту ұлттық газ операторы – «ҚазТрансГаз» АҚ үшін стратегиялық басымдық ретінде белгіленген. Тәуелсіз­дік алғалы бері біздегі газ саласы іс жүзінде толықтай жаңартылғанын айта кетсек артық болмас. 120 жылға жуық тари­хы бар мұнай саласымен салыс­тыр­ғанда, газ саласының 60 жылдық қана тарихы бар екен. Дегенмен, 1990-жылдары Қазақстанға 20-30 жыл қолданылған құбырлар желісі мен газ тарату жүйесі мұраға қалды.  Ал бүкіл Орталық Азия өңірінің газ ағыны Ресей аумағына, сол арқылы Еуропаға бағытталды, ал Қазақстан тек көгілдір отынды тасымалдайтын «көпір» ретінде қызмет атқарды. Араға жиырма жылдан аса уақыт салып «ҚазТрансГаз» бұл қалыпты мүлде өз­гертіп, түбегейлі жаңаруға қол жеткізді.  

Қазақстандық газ тасымалы жүйесі бірінші кезекте отандық тұтынушыларды газбен қамтамасыз етіп, өзінің тікелей мақсаты бойынша қызмет ете бастады. Бүгінде көгілдір отын игілігін ел ішін­де 8 миллионнан астам адам көру­де, бұлар – газдандырылған 10 өңір тұр­ғындары. Екіншіден, газ саласын да­мы­туда тағы бір маңызды қадам – қуат­ты кеңейту және газ тасымалдау бағыт­тарын әртараптандыру. Бұл транзит­тік әлеуетті ғана емес, меншікті газ экс­портын ұлғайтуға да мүмкіндік берді. 

Біздің мемлекетіміздің аумағынан үш трансұлттық магистральды газ құбыры өтеді. Олар «Орталық Азия-Орталық», «Бұқара-Орал» және «Орталық Азия-Қытай». Айта кетсек, биыл отандық мұ­най-газ өнеркәсібі мерейлі күнді – «Ор­та­лық Азия – Орталық» магистраль­ды газ құбырының пайдаланыла баста­ған­ы­на 50 жыл толғанын атап өтті. Дәл осы «Бұқара-Орал» және «Орталық Азия-Орталық» газ құбырларын салу – қа­зақ­­стан­дық газ тасымалдау саласының бас­тауы болғанын да ұмытпағанымыз жөн.  

Өткен ғасырдың 60-жылдарында тұрғызылған «Орталық Азия-Орталық» магистральды газ желісі көп жылдар бойы әлемдегі ең ұзын газ құбыры деп есептелді. Қазір ұзындығы жөнінен үшінші орынды иеленсе де, әлеуеті өте жоғары газ инфрақұрылымы болып қала бермек. Бұл құбырды жаңғырту мақсатымен ірі жөндеу жұмыстары жүргізілді. 2007 жылы лупинг салынды, 2008 жылы – «Опорная» компрессорлық стансасы, 2013 жылы «Мақат» стансасы тұрғызылды. 2014 жылы «Жаңғала», «Мақат», «Опорная» және «Бейнеу» стансаларында газды оңтүстік өңірімізге айдауға және Қытайға экспорттауға арналған реверстік қондырғылар орнатылды. Осының арқасында «Орталық Азия-Орталық» магистральды газ құбы­ры­на республикадағы ірі кен орындары –­ «Қашаған», «Теңізшевройл», «Шағыр­лы» және «Шомышты» қосылды.

Қазақстандық қана емес, әлемдік газ саласында елеулі орны бар тағы бір алып жоба – Түрікменстан, Өзбек­стан, Қазақстан және Қытай аумақ­тары­мен өтетін «Орталық Азия-Қытай» трансұлттық газ құбыры. Оның Түрік­мен­станнан Қытай шекарасына дейінгі ұзындығы 1833 шақырымды құрайды, оның 1300 шақырымы біздің еліміздің аумағында жатыр. Бұл бөлік «Қазақстан-Қытай» магистральды газ құбыры деп аталады. Халықаралық ауқымды жобаның жалпы құны 7 млрд АҚШ долларын құраса, жобалық қуаты – жылына 55 млрд текше метр. Таяуда ғана «Қазақстан-Қытай» магистральды газ құбырының жаңа №3 (КС-3) компрес­сорлық стансасын пайдалануға беру рәсімінде «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ басқарма төрағасы Сауат Мыңбаев тоғыз жыл ішінде осы магистральды газ құбырында 11 компрессорлық станса тұрғызылғанын, екеуі келесі жылы іске қосылатынын мәлімдеді. «Бұл бізге жылына газдың 55 млрд текше метр жалпы қуатына шығуға мүмкіндік береді. Осы тоғыз жыл ішінде толық қуатына шықпағанның өзінде 200 млрд текше метр Орталық Азия елдерінің (Өзбекстан, Түрікменстан – ред.) газы осы құбыр арқылы тасымалданған. Биылғы қысқы кезеңде біз қазақстандық газдың 2-2,5 млрд текше метрін Қытайға экспорттауды жоспарлап отырмыз. Жалпы, Қытайға 5 млрд текше метр өз газымыз экспортталатын болады», деді Сауат Мыңбаев. 

Осының бәрі Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен жүзеге асқан «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасы аясында аймақта көлік-логистика саласын дамытудың жаңа қадамы деуге болады. Мамандар берген мәліметке сүйенсек, 2008 жылдан 2017 жылдың желтоқсан айына дейін «Қазақстан-Қытай» магистральды газ құбырының А, В және С тар­мақтарындағы құрылыс жұмыстарына 15 мыңнан астам адам тартылған. Тұрақты 1113 жұмыс орны ашылған. Олардың 90 пайы­зы жергілікті тұрғындар екен. Бұл ретте «Орталық Азия-Қытай» магист­ральды газ құбырының қуаты жылына 65 млрд текше метрге дейін өсуі және әлемдегі газ тасымалдайтын ең ауқымды жүйелердің бірі болуы мүмкін. Осы орайда Еуразияның көлік-логистикалық хабына айнала бастаған еліміздің Шығысқа қарай маңызды құбыр дәлізін салу барысында қазіргі заманғы компрессорлық стансаларды, соңғы үлгідегі газ айдаушы агрегаттарды және басқа да озық технология­ларды енгізу есебінен өзінің газ инфрақұрылымын, транзиттік әлеуетін барынша арттырғанын да атап өткен жөн.

Былтырғы жылдың аяғында ұзын­дығы 1 477 шақырым және құбыр диаметрі 1067 мм болатын «Бейнеу-Бозой-Шымкент» магис­тральды газ құбыры толық іске қосылып, Қазақ­стан­ның баты­сынан оңтүстігіне отан­дық газ жет­кізіп, энергетикалық тәуел­сіз­дікті қамта­масыз етті. Маң­ғыстау, Ақтөбе, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыс­тары арқылы өткен құбыр елді мекен­дерді газдан­дыру­ға зор серпін берді. Мысалы Оңтүс­тік Қазақстан облы­сында биыл 40-50 ауылға осы құбыр­дың газы жетті. Бұл көрсеткіш алда­ғы уақытта 500-ге жетпек. Алғаш рет Алматы облы­сы­ның орталығы Тал­ды­­қорған қаласы, Қап­шағай, Шелек, Есік және Жаркент қалалары газдандырыл­ды. Бұл тәуелсіз ел тарихындағы Елба­­сы қолдауымен жүзе­ге асқан стра­те­гия­лық маңызы зор ірі құ­быр жобасы болды. 

Жалпы, биыл тасымал қуа­тын арттыр­ған 4 бірдей жаңа ком­прес­сорлық станса іске қосылды: «Бозой» КС, «Қараөзек» КС және «Қазақ­стан-Қытай» газқұбырының КС-1 және КС-3. Соны­мен қатар Мем­лекет басшысының қатысуы­мен газ саласының екі ірі жобасы іске қосылды. Оның бірі – «Бо­зой» газ қоймасының Газ құрғату қон­дырғысы. Бұл нысан екі маңызды міндетті шешті – оңтүстікке газды тұ­рақты жеткізу және Қытайға газ экс­портын ұлғайтуды қамтамасыз ету. Кептіру кешені газды меха­ни­калық қоспалардан және ылғалдан барынша жылдам тазартады, оны магистральды газ құбырына беру жылдамдығын ұлғайтады. 

Ішкі нарықта газды экспортқа үздіксіз беру үшін «ҚазТрансГаз» Ақтөбе облысы Шалқар ауданында орналасқан «Бозой» жерасты газ сақтау қоймасына ірі реконструкция жүргізуде. Осы страте­гия­лық құрылыс 4 миллиард текше метр­ге дейінгі газды сенімді сақтап қана қоймай, маусымдық тұтынуды реттеуге де мүм­кіндік береді. Мұның бәрі Қазақ­стан­ның «газ дәуіріне» нық аяқ басқанын, газ сала­сы­ның әлеуеті артқанын көрсетсе керек. 

Халықаралық сарапшылар бүгінде газ тасымалдау жүйеміздің техникалық жағынан өте жақсы күйде екенін, жылына газ айдау көлемін 120-160 млрд текше метрге дейін ұлғайту перспективасы барын айтып отыр. Көгілдір отынды тасымалдау көлемі артты, кез келген бағытқа газ тасу, өткізу жол­ға қойылып, әртараптандырылды. Яғни, қазақ­стандық газ тасымалы жай ғана тран­зиттік тораптан Орта және Орталық Азияда газ ағындарын қамтамасыз етіп отырған мықты операторға, ірі газ экспорттаушы елдердің біріне айналды.

Асхат РАЙҚҰЛ, «Егемен Қазақстан»