Су ресурстары тиімді пайдаланыла ма?

Әрине оның жолдары мен әдістері сан алуан. Соның бірі ел өңірлерінде алқаптарды суландыру мәселесіне жаңаша көзқарас қалыптастыру бол­мақ. Өткеннің бәрі ескі емес. Айталық көпшілігіміз жерден алып, жерге салып күстаналап келген кеңестік кезеңде бұл іске үлкен мән берілді. Со­ның арқасында республика аума­ғында мелиорация мен су ша­руашылығы саласы биік деңгейге көтерілді.

Біздің ойымызша мұндай «мұрадан» бас тартудың жөні жоқ. Сондықтан да шығар, суармалы алқаптар мен суармалы егістіктің көлемін көтеру ісі еліміздің Агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемле­кеттік бағдарламасы шеңберіне енгізілген.

Осы материалды газет өнді­рісіне әзірлеу барысында біз бұл істің жілік майын ша­ғып ішкен кәнігі маман, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Алдаберген Нұғ­ма­новқа жолыққан едік.

– Суар­малы жерлердің қадір-қасиетін түсінетін кез келді. Өйткені жыл сайын бұл алқаптардың әр гектарынан дақылдың ерек­шелігіне қарай 10-50 тоннаға дейін өнім алынады. Мұндай көр­сеткіш суармалы жерлер әртүрлі зиянкестерден ада әрі таза болған жағдайда ғана уыс­қа түседі. Әйтпесе қал­ғаны­ның бәрі бос әңгіме болып шы­ғады, – дейді ол.

Ендігі жерде әңгімемізді республикамыздағы ірі аграр­лық өңірлердің бірі Ақтө­бе облысының мысалында өрбіткенді жөн көреміз. Мұн­да сонау тоқсаныншы жыл­дардың бас кезінде 50 мың гектарға жуық тұрақты су­лан­дыру алқабы болыпты. Ал жайылымдықтарға көлдетіп, су шығару көлемі 200 мың гектарға жуықтапты. Әйтсе де өтпелі кезеңде мал ба­сының кеміп кетуі, қым-қи­ғаш жекешелендіру науқаны суландыру ісіндегі көрсет­кіштердің әжептәуір төмен­деп кетуіне әсерін тигізген. Дегенмен өңірде соңғы 2-3 жылдың ішінде суармалы жер­лердің көлемін ұлғайту үшін нақты іс-шаралар белгі­ленген. Қазіргі кезде өңірде қолданыстағы суармалы жер алқабы 21,5 мың гектарды құрайды.

Айтайын дегеніміз, Ақтө­бе облысының аума­ғы жа­йылымдық мал шаруа­шы­лығын дамытуға өте ың­ғай­лы. Алайда суландыру, көл­­табандар мен лимандарға су шығару мәселесі шешімін тап­паса, бұл істің бәйгесі алыс­қа бара алмайды. Мұның өзі дәстүрлі атакәсібімізді еске салады емес пе?! Жайылымдық жерлерді суландыру, шахталық құдықтар мен скважиналарды, тоғандар мен бұлақ көздерін жаңғыртумен әрі қалпына кел­тірумен қатарлас жүрген жағ­дайда ғана өз пайдасы мен тиімділігін әкелмек. Осы орайда, облыста жайылымдардың инфрақұрылымын жақсарту жұмыстары қолға алынған. Бұл үшін құдықтар қазу және баламалы қуат көздерімен қамту жұмыстары жүргізілуде.

Сондай-ақ көлтабанды суармалы жерлерді қалпына келтіру жұмыстары да қоса атқа­рылып келеді. Қазіргі күні Ойыл, Қобда, Хромтау, Мәр­төк және Темір ауданда­рында гидроинженерлік ны­сан­дар бойынша жер акт­і­лерін ресімдеу жұмыстары аяқ­талды. Су кодексі талаптарына сәйкес техникалық пас­порттар мен жобалау-сме­талық құжаттамалар әзір­ленді. Осының бәрі Ауыл шаруа­шылығы министрлігі Су ре­сурстары комитетінің мен­шігіне берілді, дейді Ақтөбе облыстық ауыл шаруашылығы бас­қармасының басшысы Құсайын Сәрсенбай.

Жайылымдарды суландыру және көлтабандарға су жаю ісі кешенді көзқарасты қажет етері анық. Бұл мәселе жөнінде өңірдегі су шаруашылығының жетекшілері мен мамандары қандай ой-пікірде? Біз бұл сауал­ды «ҚазСуШар» РМК Ақтөбе филиалының директоры Бекзат Нәметовке қойған едік. Ол өз ойын төмендегіше тарқатты.

– Менің ойымша, бұл үшін бірінші кезекте қанша жайы­лым бар екенін есепке алған жөн. Оның қаншасы қолданыста екені де есептелуі керек. Жайылымдық жерді ұл­ғайта берудің қажеті бар ма? Бұл үшін қанша қожалықтан сұраныс түсті. Мұны да ескерген жөн. Сондай-ақ суландыру құрылымдарының жағдайы ескерілуге тиіс. Шахталық құ­дықтар мен скважиналар және өзге де су көздері қандай қожа­лықтарға қажет екені де нақты анықталғаны жөн. Қар­жыландыру есебін осы мәсе­лелердің түп-төркініне қарай реттеген орынды, – дейді ол.

Суландырудың жай-күйін сөз еткенде су көздерін тиімді әрі ұтымды пайдаланудың және ысырапқа жол бермеу­дің маңызы жоғары. Бұл іс бірін­ші кезекте су ресурс­тарын үнемдеп, суару техно­логия­сын жетілдіруді қажет етеді. Осы мақсатта өңірде «АкТеп» және «Айс» секілді ірі агрокластерлердің базасында тамшылатып және жаңбырлатып суару жүйелері қолданылуда. Соңғы уақытта су үнемдеудің тағы бір жаңа заманауи әдісі – сплинтерлеп суару тәсілі де енгізілген. Оны дамыту үшін италиялық айналмалы суару машиналары сатып алынған. Аталған құрылғылар ең соңғы үлгідегі қашы­қ­тықтан басқару жүйесімен жабдықталған. Мұндай тәсіл суару мезгілін дәл анықтап, барлық технологияларды арнайы бағдарлама арқылы жүргізуге мүмкіндік береді.

«Өлмеген құлға келді жаз» дегендей, алдымызда көк­­темнің алғашқы айы да жақындап келеді. Бұл кезең тасқын су қаупін де ту­ғыз­­бай қоймайды. Оңтайлы гидро­инженерлік шешімдер қабыл­дай білгенге тасқын қауіп емес, керісінше – болашақ ырыс көзі. Әрі алқаптарды тас­қын сумен қорландырудың таптырмас тәсілі. Ең бастысы, бұл – көктемгі су тасқыны кезіндегі ырғын ағын суды шаруа­шылық мақсаттарға жұм­сай білудің оң тәжірибесі. Осы орайда облыста 10 жаңа су қоймасы құрылысы жобасы қолға алынды. Осы арқылы өзен суларын реттеуге және тасқын су апаттарының алдын алуға жол ашылмақ. Бұ­ған республикалық бюджет есе­бінен қаржы бөлініп, су қоймалары құрылыстарының техникалық-экономикалық не­гіздемелері әзірленді. Жалпы, сыйымдылығы 603,9 миллион текше метрді құрайтын гидро­нысандардағы суландыру алқабының аумағы 32900 гектар болады деп күті­луде. Тұтастай алғанда аймақ­та алда­ғы жылдарда қолда­ныс­тағы суармалы жерлер мен суармалы егістік көлемін 3-4 есеге дейін ұлғайту көзделген. Бұған қоса өңірде бұрын су шыққан, осы арқылы шаруаның басы-қасында жүргендерге біраз пайдасын тигізген, алайда қазір белгілі бір жағдайларға байланысты құрғап қалған көлтабандарды қалпына кел­тіру жұмыстарын жүргізу жос­парланған. Ниет әрине дұрыс-ақ. Егер бұл жобалар қаржылық тұрғыдан қолдау таппаса одан не үміт, не қайыр.

Дегенмен аталған мәсе­леге инвестициялық қара­жаттың шапағаты тиетін түрі бар. Айталық жоғарыда көр­сетілген мәселеге халықаралық қаржыландыру ұйымдары, соның ішінде Еуропа қайта құру және даму банкі қазірдің өзінде қаражат бөле бастапты. Осы қаражат арқылы облыс­та биыл 7000 гектар тұрақты қолданыстағы суармалы жерді іске қосу межеленген. Бұл үшін 7 миллиард теңге қаражат бөлінген. Ал алдағы жылы дәл осындай көлемдегі инвестициялық қаражатты Азия даму банкі аудармақ. Сол кезде егістік көлемі тағы да 10 000 гектарға ұлғаяды. Қазіргі алдын ала жасалған маркетингтік зерттеулер барысы 2021 жылға дейін облыс азық-түлік өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз ете алатынын көрсетеді. Сөз жоқ, мұның бір тетігі – өңірдегі суармалы жер көлемін тұрақты әрі жүйе­лі түрде ұлғайта беру.

Темір ҚҰСАЙЫН, «Егемен Қазақстан»

Ақтөбе облысы