Abaı atamyz: «Burynǵy qazaq jaıyn jaqsy bilgen adamdar: «bı ekeý bolsa, daý tórteý bolady» dep aıtypty», deıdi. Rasynda, bul sózdiń ómir tájirıbesinen alynǵanyna esh kúmán joq. О́ıtkeni bul arada hakim bıdiń sany emes, sapasy daýdy azaıtatynyna mán bergeni anyq. Al endi bul búgingi kúni de elimiz aýmaǵyndaǵy tórelik qyzmet prosesinde týyndaıtyn qoǵamdyq qatynastardy sheshýde eń basty eskerer jaıt bolyp tur. Sebebi azamattyq daýlardy qaraýda qara qyldy qaq jaratyn ádil sheshimge qol jetkizý áli de arman.
Onyń birqatar sebebi bar. Sonyń biri bir bıdiń shyǵarǵan sheshimin ekinshi bı rastaýy qajet. Bul azamattyq daýlar isinde kezdesetin jaıt. Mundaı daý kóp jáne olar tez qaralyp, tez sheshimin tabýy tıis. Al daýlasyp qalǵan jandardy tyǵyryqtan shyǵarý úshin ádil tórelik jasaý degenimiz, ıaǵnı eki tarapqa da tıimdi jol taýyp berý – qara qyldy qaq jarý. Bul talap oryndalmaǵan jaǵdaıda, sotqa senim de azaıady. Degenmen qazirgi kezde kez kelgen azamattyq daýlardy aýdandyq sottarda ǵana qaraý sapaǵa áserin tıgizetindigi aıqyndaldy. Máselen, múliktik daýlar ózge de azamattyq ister sekildi aýdandyq jáne arnaıy qurylǵan aýdanaralyq ekonomıkalyq sottarda qaralyp keldi. Árıne áli de qaralyp jatqandary bar. Biraq bul sottarda ózge de qaralatyn is kóp, ıaǵnı ár sýdıanyń júktemesi jyl saıyn kóbeıe túsýde. Sonyń saldarynan múliktik daýlardy qaraý sozbalańǵa túsip, saıabyrsyp qalǵan bolatyn.
Bul tyǵyryqtan shyǵý úshin 2016 jyly elimizde «Tórelik týraly» Zań qoldanysqa endi. Búginde osy zańnyń aıasynda elimiz boıynsha 23 tórelik mekeme ashylyp, olarda túrli múliktik daýlar qaralýda. Olar Ádilet mınıstrligi janynan qurylǵan Tórelik palatasyna tirkelip, tıisti jumys atqarýda. Qazirgi kúni mundaı tórelik mekemeleri arqyly túrli uıymdardyń, kásiporyndardyń, mekemelerdiń, kásipkerlerdiń quqyqtary men zańdy múddeleri qorǵalýda. Muny nege tarqata aıtyp otyrmyz. О́ıtkeni keıbireýler daý-damaı sottarda da qaralady deıtini anyq. Ol ras, onda tek daý-damaıdy ǵana emes, olardy sotqa jetkizbeı kelisim, bitim arqyly sheshý amaldaryn da qarastyrady. Alaıda qaıshylyqtardyń aldyn alý, taraptar arasynda týyndaǵan túrli daýlardy tikeleı kelissózder arqyly retteý múmkin bola bermeıdi. Muny quqyq qorǵaýshylar da tolyqtaı moıyndaıdy. Sondyqtan mámilelerdiń quqyqtyq qamtamasyz etilýi jáne daý-damaı arqyly paıda bolǵan keleńsizdikter men qaıshylyqtardyń naqty da túpkilikti sheshilýi taraptar úshin asa qajet. Mine, osy máselelerdiń oıdaǵydaı sheshimin tabýyna túrtki bolatyn jáne soǵan kepildik beretin jaǵdaı jasalynýy tıis. Muny tórelik qyzmet etýshi mekemeler júzege asyra alady.
Árıne «Tórelik týraly» Zańnyń qabyldanýy, iske asyrylýy elimizdegi sot bıligine qosylǵan eleýli jańalyq qana emes, aldymen azamattardyń ýaqytyn únemdeý men naqty da qajetti sheshimderin der kezinde alýyn kózdegendikten týyndaǵan negizgi maqsat. Iаǵnı, eki tarap arasynda daý týyndaǵanda, aldymen ýaqyt únemdelýi kerek. Adamdar mundaı kezde sotqa júgirip ýaqyt ótkizbeı, osy tórelik qyzmetke júginip, birden sheshim alýy tıis. Biraq «kósh júre túzeledi» degendeı, tórelik qyzmettiń keıbir kemshin tustary da anyqtalyp jatqandyǵy qazir jasyryn emes. Máselen, Astana qalasynda «Teńdeý» atty tórelik keńes ashyp, búgingi kúnge deıin 2 myńnan astam múliktik is qaraǵan Belgibaı Saharıev muny ashyq aıtady. Aıtalyq, taraptar aldyn ala ózara jasalǵan mámile sharttarynda talaptary oryndalmasa nemese buzylsa bul týraly Tórelik qyzmetke birden júgine alady. Jáne ózderi qalaǵan Tórelik qyzmetti tańdaı alady. Al tórelik qyzmeti óz óndirisine qabyldaǵan kez kelgen daýdy sol sátten bastap bir aı ishinde qarap, tıisti tórelik sheshim shyǵaryp beredi. Ol sheshim zań boıynsha sot sheshimimen birdeı pármenge ıe jáne birden oryndalýǵa jatady.
Iá, atalǵan zań boıynsha ol sheshim birden oryndalýу tıis. Biraq joǵaryda aıtylǵan tórelik qyzmettiń kemshiligin kórsetetin qıamet tap osy kezde bastalady eken. Qalaı deısiz ǵoı? Sebebi tórelik týraly sheshim naqty oryndalýy úshin, oǵan arnaıy oryndaý qaǵazy berilýi kerek. Onyń ne ekenin kóziqaraqty oqyrman jaqsy túsinedi. Mundaı oryndaý qaǵazynsyz eshqandaı sheshim oryndalmaıdy. Al endi ony kim beredi? Ony beretin aýdandyq sot. Ol da ony birden bere salmaıdy. Sýdıa oryndaý qaǵazyn berý úshin bul máseleni jeke tártippen qarap, sosyn baryp oryndaý qaǵazyn berý týraly uıǵarym shyǵarady. Kórdińiz be, tórelik qyzmetke júginý arqyly utqan ýaqytyńyzdan endi oryndaý qaǵazyn alý kezinde utyla bastaısyz. Qaıtadan sózbuıdaǵa, isti sozbalańǵa salý aldyńyzdan shyǵady. Bul nege kerek?
Rasynda, eger «Tórelik týraly» Zańǵa saı tórelik sheshim sot sheshimimen para-par bolyp tanylsa, onda osy sheshimdi qabyldap otyrǵan tóreshi, ıaǵnı daýdy sheshý úshin taraptar tańdaǵan nemese «Tórelik týraly» Zańǵa sáıkes taǵaıyndalǵan adam oryndaý paraǵyn da nege toltyryp bere almaıdy? Túptep kelgende, oryndaý paraǵy sheshimnen basym emes qoı. Bul ne sonda, joǵaryda Abaı hakim aıtqandaı, bı ekeý bolsa, daý tórteý boladynyń naqty kórinisi me? Olaı bolsa, jekelegen azamattar men zańdy tulǵalar arasynda týyndaǵan kez kelgen daýdy sheshýge arnalǵan atalǵan zań talaptary qaǵajý qalǵan sekildi. Demek, bul zań atyna saı áli pármendi de dármendi bola almaı tur. Eger álemniń damyǵan elderindegideı atalǵan zań tolyqqandy kúshine ense, Tórelik qyzmettiń alar bıigi zor bolmaq.