Taqyrypqa shyǵarylǵan ataý – latyn tili damýynyń tarıhı kezeńderin tańbalaıtyn uly sózder. Bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi úshinshi ǵasyrdan bastap qalyptasa bastaǵan latyn tili kúmis zamanynda (1-2 ǵasyrlardyń ekinshi jartysy) jańa tabystarǵa jetip, Sıseron dáýiri (81 jyl) men Aýgýst (14 jyl) bılik qurǵan aralyqta altyn ýaqytyn bastan keshti.
Ekinshi ataýy jıyrmasynshy-otyzynshy jyldary Kárim Toqtabaev pen Muhtar Murzın toptastyrǵan jınaqtan keltirilip otyr. Bul eńbegimizde búgingi qazaq tanymy jetken latyn týraly bilim, derek, aqparat túgel paıdalanyldy desek te bolady.
Shyn, esimde, bir jerden oqyǵanym bar, taqaýda, sondyqtan umyta qoıǵanym joq, biraq únqatpany jazyp alyp, keıin qaıdan kóshirgenimdi tappaı qatty qınalǵanym da jadymda, qazir el, tipti ádette eshqandaı siltemeni qoımaı taldaı beredi.
Rasynda, tehnologıa, grek tilinen aýdarǵanda óner, sheberlik, biliktilik degen maǵynany bildiredi. Búginde bul keshendi ataý damyp, tereńdep, kemeldenip, basqa sózdermen jan-jaqty baılanysqa túsip, jaqsy mártebesin tapty, tolysty, uǵym-túsinik retinde turaqtandy. Ǵylymıkategorıaldyq mazmunǵa ıe boldy. Sóıtip tehnologıa, zady, áleýmettik jelilerde atap kórsetilgendeı, belgili bir nárseni óńdeý úshin oryndalatyn áreketter tizbegi, is-qımyldar úderisi, atala bastady.
Bertin kele aqparattyq tehnologıa quraldary tizimine tehnıkalyq, baǵdarlamalyq, aqparattyq quraldar, sonymen qatar, derbes kompúter, baılanys jabdyqtary endi.
Tehnıkalyq jabdyqtarǵa táýeldi, aqparattyq tehnologıa túrleri, málimet-aqpardy toptastyryp, júıeli óńdeýge, retteýge, júkteýge múmkindik beredi.
Álipbı, zady, dybys tańbalarynan turatyn júıe. Bir derekte bylaı keltiriledi, ókinishtisi, maqala ıesiniń aty-jóni eske túspeı otyr, «Alǵash ret 1924-jyly Orynbor qalasynda ótken qazaq bilimpazdarynyń (Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanuly, Eldes Omaruly, Mirjaqyp Dýlatuly, Halel Dosmuhameduly, Názir Tórequluly, Teljan Shonanuly, Muhtar Myrzauly, Manan Turǵanbaıuly, Muhtar Samatuly, Ishanǵalı Arabaıuly, Moldaǵalı Joldybaıuly, Nıkolaı Býtovskı, t.b.) birinshi sıezinde qazaqsha pán sózder máselesi, aýyz ádebıetin jıý sharalary, ǵylymı jáne oqytýǵa arnalǵan kitaptardy shyǵarý, bastaýysh mekteptiń baǵdarlamalaryn daıyndaý máselelerimen qatar, jazý erejeleri, álipbı máselesi de qaraldy».
XX ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda T.Shonanuly, E.Omarov, Sh.Sarybaev, I.Keńesbaev, Ǵ.Begalıev, Q.Basymov, S.Amanjolov, A.Sádýaqasov, S.Jıenbaev sıaqty, sonymen qatar t.b. ǵalymdardyń ǵylymı jumystarynda, maqala-eńbekterinde, negizinen álipbı máselesi kóterildi.
Keıbir derek kózderi elimizdegi saýat ashý naýqany, qara tanýdyń ádistemesi negizderiniń júıelenýi, qalyptasýy, ornyǵýy ár kezeńderdegi saýat ashýda qoldanǵan arab, latyn, kırıll álipbılerindegi, álippe oqýlyqtaryndaǵy, oqytýdyń tıimdi ádisteri anyqtalyp, uqsastyqtary, aıyrmashylyqtary Ahmet Baıtursynovtyń saýat ashý oqýlyǵymen sabaqtastyra otyryp saralandy degen ýáj keltiredi.
Latyn álipbıi nusqasynda saýat ashýdyń ózindik tarıhy bar. Jalpy, álem halyqtary arasynda keńinen taraǵan latyn álipbıi desek te, qalyptasqan ádepki saýat ashýda bolsyn, baspa isinde, kompúterlik tehnologıany qoldaný, paıdalaný jumysynda bolsyn arab jazýy úlgisindegi álipbıge qaraǵanda áldeqaıda yńǵaıly, tıimdi ekeni anyq.
Dúnıe júzi bilip otyr. Tipti, 1929-jyly Qazaq Ortalyq atqarý komıteti Prezıdıýmy Qazaq ASSR Halyq komısarlary Soveti latyn grafıkasy negizinde jasalǵan qazaq álipbıin kóp talqylamaı, biraýyzdan bekitti. Otyzynshy jyldary elimizdegi túrkitildes halyqtardyń deni latyn grafıkasy negizindegi álipbıge kóshti.
Latyn álipbıindegi áripterdiń árqaısysy óziniń jeke turǵandaǵy qalpyn saqtaıdy, bul tártip baıyrǵy sózderdi durys jazýǵa múmkindik berdi dep jazady mamandar. Latyn grafıkasy negizindegi álipbı saýatsyzdyqty qysqa merzimde joıýǵa kómektesti, shejireshiler deregine súıensek, latynǵa negizdelgen qazaq álipbıiniń jobalaryn jasaýǵa atsalysqan ǵalymdar: Á.Qaıdar, M.Juryn, Á.Júnisbekov, M.О́telbaev, J.Ýátaı, D.Áýbákir, J.Aımaǵanov, M.Altaı, M.Hasenov, J.Bapysh, I.Tomaı, K.Musauly, D.Qamzabekuly, S.Mámetov, N.Ýálı, K.Husaıyn, Z.Bazarbaeva, Q.Kúderınova, A.Fazyljanova jáne, t.b.
Bul ǵasyr – aqparattyq tehnologıa ǵasyry. Aqparattyq tehnologıa júıesinde latyn qarpiniń atqaratyn mindeti de zor. Mysaldyń kóptigi sózimizdiń jóndigine dálel bola alady. Búgingideı aqparattyq tehnologıa qaryshtap damyǵan zamanda latyn qarpin engizý sonsha qıyndyq týǵyza qoımaıdy.
Álemdik naryqtaǵy qazirgi zamanǵy tehnologıalyq tartys, komýnıkasıalyq dúmpý, XXI ǵasyrdaǵy ǵylymı jáne bilim berý júıesiniń ustyndary, paradıgmalardy tóńkergen jańa qaǵıdalar, jer qoparǵan tektonıkalyq ózgerister, strategıalyq izdenister – bári-bári latyn qarpi tóńireginde júrip jatyr.
Postkeńestik dáýirde túrkitildes keshegi Odaq músheleri, jas respýblıkalar latyn álipbıine tez arada kóship ketti. Áýelgi kóshti О́zbekstan bastap, Túrikmenstan men Ázerbaıjan jalǵastyrdy. Bul talpynystar latyn tiliniń ekonomıkalyq tıimdiligin aıqyndaıdy. Mamandar kompıýterdegi jazý grafıkasynyń negizgi draıveri latyn tili ekendigin alǵa tartady, latyn áripteri grafızasıa (árip tańbalaý) zańdylyqtaryna, ıaǵnı «kórý-qabyldaý-taný» talaptaryna da saı.
Baıyptap qarasańyz, latyn álipbıi dúnıejúzilik óndiris, saýda-sattyq, jarnama tárizdi barlyq salalarda belsendi ári jıi qoldanylatyny baıqalady. Halyqaralyq satylymǵa shyqqan dári-dármek ataýlary, jaratylystaný ǵylymdary, mysaly, matematıka, fızıka, hımıa, bıologıa, medısına formýlalary, túzilisteri, qurylymdary, kóptegen termınder, zertteý-zerdeleý izdenisteri, ǵylymı ádebıet, teorıalyq kitaptar, tegis latyn álipbıimen tikeleı baılanysty ekeni, tehnologıalyq qatystylyǵy jasyryn emes, bárimizge belgili deıdi tiltanýshylar. Ǵalymdardyń pikirinshe, latyn grafıkasyn qoldanatyn elderdiń ulttyq álipbıindegi árip sany tildegi fonemalar sanynan áldeqaıda az bolýy da onyń jetistigi sanalady.
Latyn álipbıinde ártúrli dıakrıtıkalyq tańbalar (núkte, qos núkte, syzyqsha, aıshyq, dáıekshi jáne t.b), ıaǵnı qosymsha belgiler arqyly kóptegen eldiń barlyq fonemalary latynnyń 26 tańbasymen ǵana belgilenýi, jazý únemdiligin bildiretin tıimdi álipbı ekendigin jurtqa pash etip otyr. Jazýǵa qoıylatyn basty talap lıngvıstıkalyq (tildi dál jetkizý) baǵytta ǵana emes, tehnıkalyq jaǵdaılarǵa (baspa isi, kompıýter, telefaks, ınternet jáne, t.b.) da saı bolýy kerek. Qazir latyn álipbıi osy talaptar bıiginen de kórindi.
Latyn qarpine ǵana emes, latyn tarıhyna da qazaqtardyń qatysy bar. Qazirgi aqparattyq tehnologıa bılep-tóstep turǵan zamanda keshe, ıaǵnı V (III-VII) ǵasyrda jaýjúrek ǵun taıpalary qulatqan Batys Rum ımperıasymen birge saıası til retinde joıylǵan latyn, ásili, altyn dáýirin qaıta keship jatqan sıaqty. Eki baba til XXI ǵasyrda qaıyra jolyǵyp otyr: álemdi bılegen qos joıqyn kúsh urys dalasynda kezdesken joq, qoǵamnyń eń jetekshi quraly – elektrondy aqparattyq keńistikte beıbit nıetpen odaqtasty.
Jurtymyzǵa qut bolsyn!
Dıdar AMANTAI