Árbir adam óz úıiniń ishinde qandaı zattar bar ekendigin jáne onyń qaı jerde turǵandyǵyn, qaı shkaftyń ishinde qandaı zattyń jatqandyǵyn, jertólesinde qandaı azyq túrleriniń saqtalyp turǵandyǵyn jaqsy biledi. Sondyqtan eshnársesin shashaý qaldyrmaıdy. Qajetine qaraı paıdalanyp otyrady. Al ózimizdiń ortaq úıimiz – Qazaqstanda qandaı zattar bar ekendigin, ásirese, jerimizdiń astynda qandaı mıneraldyq shıkizat kózderiniń shoǵyrlanǵanyn jáne olardyń qory qandaı ekendigin bilemiz be?
Árıne tolyq bile bermeımiz. Shamalaımyz. Biletinimiz – jerimizdiń asty qazba-qazyna baılyqtarǵa toly ekendigi. Onyń keıbiriniń qorlary anyqtalǵan. Sondyqtan bizde munaı, temir, kómir, ýran qorlary mol dep jıi maqtanyp jatamyz. Bir esepten alǵanda maqtanatyn jónimiz de bar. О́ıtkeni osy jer astyndaǵy qazba baılyqtarymyzdyń arqasynda birshama jaqsy turmysqa jetken el sanalamyz. Bizdiń jyldyq bıýdjetimizdiń úlken bóligin solardy satýdan túsken kirister quraıdy.
Jer astynda jatqan baılyq kózderin taýyp, onyń qorlaryn anyqtaý máselesimen geologııa ǵylymy shuǵyldanady. Qazaqstandaǵy geologıa ǵylymy elimizdegi Ǵylym akademıasynyń negizin qalaýshy Qanysh Sátbaevtyń jankeshti eńbegi men uıymdastyrýshylyq qabiletiniń arqasynda birshama jaqsy damý jolyna tústi. Sol kisiniń bastamasymen, kóptegen tájirıbeli mamandardyń qatysýymen birneshe jyldar boıy júrgizilgen tynymsyz eńbektiń nátıjesinde Saryarqanyń metalogendik jáne boljam kartalary jasaldy. Ony óndiriske engizý arqyly Saryarqa aımaǵynda qara, tústi jáne sırek metaldardyń biraz jańa kenderi ashyldy. Biraz kenderge bútindeı jańa óndiristik baǵa berildi. Jezqazǵan ken-metalýrgıa kombınatyn, Qaraǵandy men Balqash metalýrgıa zaýyttaryn, Ertis-Qaraǵandy sý arnasyn salý, Mańǵystaý, Muǵaljar, Torǵaı óńirleriniń tabıǵı baılyqtaryn anyqtaý jóninde zertteý jumystaryn uıymdastyrý, respýblıkamyzdyń iri mıneraldyq shıkizat qorlaryn – Kendi Altaıdy, Qarataý fosforıtin, Qostanaı men Jezqazǵan – Ulytaý óńirlerindegi temir, marganes, t.b. kóptegen ken oryndaryn ıgerý Sátbaev esimimen tyǵyz baılanysty.
Elimiz táýelsizdigin alyp, naryq jolyna túsken kezde geologıalyq salamyz biraz toqyraý sátterin bastan keshken bolatyn. Kóptegen geologıalyq partıalar jumyssyz qalyp, tarap ketýge májbúr boldy. Degenmen metalýrgıa salasynda ósip, jetilip shyńdalǵan Elbasymyz Nursultan Nazarbaev bul salany damytýǵa jete mán berdi. Naryqqa sáıkes jańa zańdar qabyldatyp, salaǵa ınvestısıa tartýǵa úlken kúsh-jiger jumsady. Sonyń nátıjesinde bul sala qaıta damýǵa bet aldy. Máselen Investısıalar jáne damý mınıstrligi Geologıa jáne jer qoınaýyn paıdalaný komıtetiniń tóraǵasy Aqbatyr Nadyrbaevtyń aıtýynsha, ótken jyly geologıa salasyna 177 mıllıard teńgeniń ınvestısıasy tartylsa, bıylǵa 180 mıllıard teńgeniń qarjysy jumsalmaq.
Mine, osyndaı qarjylardyń esebinen 78 ýchaskede jer qoınaýyna memlekettik geologıalyq zertteý júrgizilýde. Jyl sońyna deıin 7 nysanda jumys aıaqtalady. Izdeý-barlaý jáne baǵalaý jumystarynyń nátıjesinde jańa ken oryndary anyqtalyp, boljamdy mıneraldy resýrstardy alý josparlanyp otyr.
Bıyl 10 aıda ınvestorlardyń jumys nátıjesinde buryn zerttelgen ýchaskelerdegi 3 kómirsýtek shıkizat ken orny alǵash ret memleket balansyna berildi. Atap aıtqanda, 1 temir rýdasy, 1 nefrıtoıd jáne 1 kómir ken orny.
Jer qoınaýyn paıdalanýshylardyń ınvestısıalary esebinen júrgizilgen jumystardyń nátıjesinde qor kóbeıdi. Atap aıtqanda, ken qory – 12 mln tonnaǵa, mys – 58 myń tonnaǵa, ýran – 92 myń tonnaǵa, kúmis – 270 tonnaǵa, munaı - 17 mln tonnaǵa, mıneraldy sýlar - táýligine 35 myń tekshe metrge arta tústi.
Qazaqstandaǵy geologıalyq barlaý jumystarymen kóbinese «Qazgeologıa» aksıonerlik qoǵamy shuǵyldanady. Onyń basqarma tóraǵasynyń mindetin atqarýshy Qadyrjan Qaýyldashev búgingi tańda «Qazgeologıanyń» ınvestısıalyq portfelinde 52,5 mlrd teńge bolatyn jer qoınaýyn paıdalanýdyń 52-den astam birlesken jobasy bar ekendigin aıtady. «Eldiń mıneraldy-shıkizat bazasyn keńeıtý maqsatynda «Qazaqmys Korporasıasy» JShS-men 5 ýchaskede jáne «Kazsınk» JShS-men Rıdder men Altaıdaǵy (Zyrıan) altyn, mys, polımetaldardy birlese barlaý jumystaryn bastap otyrmyz», deıdi ol. Sondaı-aq «Qazgeologıa» Qazaqstannyń 8 oblysynda ornalasqan sırek kezdesetin metaldardyń 18 iri ken oryndaryn anyqtady. Bul, árıne, qýanyshty jaǵdaı.
Biz atalǵan azamattarmen áńgime barysynan Aqtóbe oblysynyń Kókjıde ken ornynda jer astynda taza sýdyń mol qory anyqtalǵandyǵyn bildik. Ony ıgerýge 1,5 mıllıard teńge bólinbek eken. Jerasty sýlarynyń qory elimizdiń bar óńirinde birdeı ornalaspaǵan. Máselen, elimizdiń ońtústik-shyǵys bóliginde jer asty sýlary basym shoǵyrlansa, Batys pen Soltústik aımaqta halyq qajetin óteıtin jerastynyń tushy sý kózderi joq dese de bolady. Sondyqtan Kókjıdeden tabylǵan tushy sý qory elimizdiń batys óńirin taza sýmen qamtýǵa úles qosatyny sózsiz.
Demek, geologıa degenimiz – elimizdiń baılyǵyna baılyq qosatyn sala. Onyń damýy elimizdegi shıkizat qorlaryn anyqtap, ıgerýge úlken yqpal etpek.
Suńǵat ÁLIPBAI,
«Egemen Qazaqstan»