Қазақтар әскерге неге алынбады?
Әлқиса
XV ғасырдың орта кезінде өз алдына отау тігіп, өзге жұрттардан бөлініп шыққан кезден бастап қазақ халқы жүздеген жылдарға созылған жаугершілік заманды басынан кешірді. Жері мен елінің бостандығы үшін жан берісіп, жан алысқан ұрыстар барысында әлемнің бірде-бір халқында жоқ батырлар институты қалыптасты. Жан-жағынан анталаған жауларға қарсы тұруда қазақтар отбасы, ошақ қасында қалмай, ту астында жинала білді. Ұранға шықпай, өз үйінде бұғып қалу қазақ үшін өлімге теңелді.XIX ғасырдың 70-жылдарында қазақ даласы арқылы Хиуаға орыс әскерлерімен бірге сапар шеккен америкалық дипломат Ю.Скайлер: «Ерен, ерлік пен тәуелсіздікті жоғары ұстаған қазақтар қай кезеңде де Сырым, Арынғазы немесе Кенесары сияқты дала төсінде атқа қонған батырлар туы астында жиналуға дайын тұратын», – деп жазған болатын.
Қазақтар әскерге неге алынбады?
Әлқиса
XV ғасырдың орта кезінде өз алдына отау тігіп, өзге жұрттардан бөлініп шыққан кезден бастап қазақ халқы жүздеген жылдарға созылған жаугершілік заманды басынан кешірді. Жері мен елінің бостандығы үшін жан берісіп, жан алысқан ұрыстар барысында әлемнің бірде-бір халқында жоқ батырлар институты қалыптасты. Жан-жағынан анталаған жауларға қарсы тұруда қазақтар отбасы, ошақ қасында қалмай, ту астында жинала білді. Ұранға шықпай, өз үйінде бұғып қалу қазақ үшін өлімге теңелді.XIX ғасырдың 70-жылдарында қазақ даласы арқылы Хиуаға орыс әскерлерімен бірге сапар шеккен америкалық дипломат Ю.Скайлер: «Ерен, ерлік пен тәуелсіздікті жоғары ұстаған қазақтар қай кезеңде де Сырым, Арынғазы немесе Кенесары сияқты дала төсінде атқа қонған батырлар туы астында жиналуға дайын тұратын», – деп жазған болатын.
Сол себепті кезінде патша өкіметі ең алдымен елдіктің, қазақ жерінің азаттығы мен бүтіндігінің жоқшысы – батырлардан құтылуға, осы арқылы қазақ халқын рухсыздандыруға, құлақкесті құлға айналдыруға тырысты. 1806 жылдың 31 мамырында Бөкей ордасы үшін бекітілген «Хан кеңесі ережелерінде» «батырлар пайда болмасын және күшеймесін» деген нақтылы нұсқау берілуі осының дәлелі.Алайда, батырлардың ерлік істерін халық жадынан өшіріп тастау мүмкін емес еді. Қазақ баласы белі бесіктен шыға салып батырлар жырын тыңдап, жауынгерлік рухта тәрбиеленді емес пе?!Осыған қарамастан, мүмкін, осы себептен патша өкіметі қазақтарды әскерге алмады, олардың өздері де бұл іске құлшыныс танытпады. Мұның себебі неде еді? Бұл сұраққа жауаптың кілті үстем ұлт пен оған бағынышты «жатжұрттықтардың» арасындағы сенімсіздік тамырының тереңдігінде болса керек. Сонау XVIII ғасырдың басында I Петр: «Мунгал в солдаты не брать», деп жарлық шығарады. «Мунгал» деп орыс патшасы моңғолды да, қазақтар мен буряттарды, басқа да шығыс халықтарын атады.I Петрдің қазақ, қырғыз секілді халықтарға сенбеушілік саясаты алға қарай заңи тұрғыдан негізделіп, орыс қайраткерлерінің еңбектерінде жан-жақты қарастырылды. 1822 жылы граф М.Сперанский Сібір жатжұрттықтарының қолына қару бермеу және оларды орыс әскерлері қатарына алмау туралы ереже Сібірді жаулап алған кезден бастап саяси сақтық шарасы ретінде қабылданды деп көрсетті (М.Венюков. Краткие исторические сведения о сибирских инородцах по отношению их к всеобщей воинской повинности. СПб, 1874.С.4).1834 жылы Ақмола округінің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендеұлы Санкт-Петербургке барған кезінде көшпелі қазақтардың рекруттан босатылғаны жөнінде анық хабарының жоқтығына байланысты жасаған сауалына сол жылы 31 мамырда Ішкі істер министрі Д.Блудовтан Көкшетау, Қарқаралы, Аягөз, Баянауыл, Үшбұлақ қазақтарымен бірге Ақмола округінің қазақтары да әскерге мәңгі-бақи алынбайтындығы туралы құжат алады. Отандық мұрағат қорында сақталған құжат нұсқасының соңында «Верно: полковник султан Чингиз Валиханов» деп жазылған (Солтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты,1-қор. 1-тізбе. 8-іс. 105-106-пп.).Қазақтардың әскерге алынбауы Ресейдің түрлі қоғамдық жіктерінің арасында талас-тартыстар туғызады. Полковник М.Венюков Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстарында тұратын қазақтар саны 2 403 800 адамды құрайтыны, бірақ мұншама халықтың әскери міндетке тартылмауының түсініксіз жағдай екендігі туралы 1873 жылы арнайы еңбек жазып, қазақтарды тұрақты әскер қатарына алмағанмен, милиция мен казак әскерлері сапында әскери қызметке дайындау қажеттілігін дәлелдеуге тырысады (ҚР Орталық мемлекеттік мұрағаты. 25- қор. 1-т. 2280- іс. 2-19-пп.).Әрине, қазақтардың барлығын бірдей әскерге шақыру жөнінде ойлауға да болмайды; мұның саяси қателікке апарып ұрындыратынын, олардың ХІХ ғасырдың өзінде алты рет орыс билігіне қарсы қару көтергенін ескеруіміз қажет. Дегенмен, қазақтарды генерал-губернаторлардың құрметті қарауылдарында, далалық істер мен кордондарда пайдаланып, жаңа қаруларды игеруге үйретсек, сол арқылы олардың өз іштерінде бәсекелестік туғызамыз, сонымен бірге оларды орыстандыруда маңызды қадам жасаймыз дейді. Бұл орайда Венюков Омбы, Орынбор мен Ташкенттегі жергілікті орыс билеушілерінің ең беделді деген қазақ сұлтандары мен батырларын өз жағында ұстап отырғанын, Кенесары заманының өткендігін, қазақ даласының шығыстан және оңтүстіктен тізілген орыс селолары мен бекіністерінің қоршауына алынғанын есепке алу керектігін айтады. Сонымен бірге қазақтарды әскери қызметтің жеңілдетілген түрлерімен қамтуда олардың «шенқұмарлығын, бірін-бірі көре алмайтындығын, мадақтау-мақтауды жақсы көретіндігін» ұтымды пайдалану туралы тәптіштейді.Венюковтың бұл ұсыныстары жөнінде Торғай уезінің бастығы осы облыстың әскери губернаторына былай деп түсіндірме жолдайды. Осы уақытқа дейін қазақтардың әскери міндетпен қамтылмауының себебі олардың өмір салтына, бірақ, шындап келгенде, мұндай «ауыртпалықты» енгізудің уақыты тумағандығына байланысты. Сондықтан «Далалық облыстар туралы Уақытша Ереже» бойынша қазақтар әскерге алынудан босатылған. Қазақтардың дүниетанымын, даму деңгейін білетін кімде-кім олардың қандай да міндеткерлікті ауырсынбай қабылдайтындығын, бірақ өз еркіндігін шектеуге көнбейтіндігін түсінуі қажет. Қазақтардың екі жанды жері бар: бірі – дініне қиянат, екіншісі – балаларын әскерге алу. Бұл екі жағдайдан қорқыныш халықта осы күнге дейін сақталған. Сондықтан олардың арасында жаңа толқуларға жол бермеу үшін қазақтарды қандай да болсын әскер қатарына шақырудан бас тарту керек. Бұл мәселеге 15-20 жылдан кейін ғана оралған жөн», – дейді (Сонда. 21-24-пп.).Торғай уезі бастығының бұл пікірлерімен келіспеушілер Түркістанда орыс билігінің орнауынан кейін өлкеде саяси жағдайдың өзгергенін алға тартады. Далалық генерал-губернатор 1883 жылғы өз есебінде қазақтарды, әрине, сақтықты сақтай отырып, шағындап әскерге алу олардың тарапынан қарсылық туғыза қоймас деп жазса, Жетісудың генерал-губернаторы әскерге отырықшы ғана емес, көшпелі қазақтарды да алып, олардан Қытай мен Орта Азия шекараларындағы әскерлер құрамында қызмет ететін атты жүздіктер құруды ұсынады (ҚР ОММ. 64-қ.1-т.125-іс.26-п.).Мұнан кейінгі уақытта да қазақтарды атты әскер құрамына алу керектігі туралы ұсыныстар толастамады. 1903 жылы Н.А. Обручев «Военный сборник» (№8) журналында қазақтар алыстан көретін қырағы, жер бағдарын жақсы білетін, табиғи шабандоз ретінде атты әскер үшін «бай материал» болып табылады, ең алдымен әскери қызметке Бөкей ордасының қазақтары дайын (178-бет) деп көрсетті.«Ресей империясы заңдары жинағының» 42-бабында: «Түркістан халқы hәм Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғай қазақтары әскери қызметтен азат» (4-том) деп тайға таңба басқандай етіп жазылғанымен, қазақтарға мұндай жеңілдіктер берілуі орыс билеуші топтарына маза бермейді. 1904 жылдың 15 наурызында әскери міндетті өтеуді заттай салықпен алмастыру жөнінде Қаржы министрлігінің басқарма бастығы А.Коковцев қол қойған құжат қабылданады (Сонда. 25-қ. 1-т. 2803 – іс. 21-22-пп.). Бірақ бұл шешімге Ішкі істер министрі күмәнмен қарап, «жатжұрттықтарды» әскер қатарына шақыру мәселесі жөнінде «аса құпия жағдайда қажетті мәліметтер жинау үшін» Орынборға бірнеше лауазымды адамдарды іссапарға жібереді (Сонда. 340-іс. 1-2-пп.).1911 жылдан қазақты әскер қатарына шақыру мәселесі Мемлекеттік думада талқылана бастайды (Сонда. 1549-іс. 62-82–пп.). Бұл жөнінде «Биржевые ведомости» (СПб) газеті: «Қазірде қазақтан солдат алу мәселесі ең алдымен қойылатын істің бірі болып тұр… Талай рет әскери министр бұл туралы жоба жасап, Думаның күн тәртібіне кіргізбек болып, уәде берген…1914 жылы шілде айында бұл мәселе туралы арнайы баяндама тыңдалып, қазақ солдат бола алмайды деген қарар қабылданған. Себебі, қазақ – көшпелі. Көшпелілік пен мемлекеттілік бір-біріне үйлеспейді. Қазақтың мәдениеті төмен. Орысша білмейді. Жазу танымайды. Солдат тамағын тамақсынбайды, әскери қызметке шыдамайды», – деп жазды.Ресей Соғыс министрлігі Бас штабының бастығы генерал Михневич мұндай пікірмен келіспей, осы газетке былай деп сұхбат береді: «Қазақ – жауынгер халық. Талай қилы замандарды басынан өткерген… Қазақтар – 12 миллион шамалы жұрт. Оның алты миллионы Түркістан мен шеткі облыстарда. Алты миллионы Бұхар жерінде. Санына қарағанда қазақтан жақсы әскер шығады. Қазаққа мемлекеттілік ісі жат, әскер болуға олар жарамайды деген пікір, менің ойымша, негізсіз».Газетте басқа да мемлекеттік мекемелер өкілдерінің пікірлері берілді. Бұлар: «Қазақтар дұрыстықпен әскери қызметті атқармас деп ойлау оларды орынсыз кемсітіп, қорлау болады. Қазақ – талай істі атқарған халық. Бұлар соғыста айрықша пайдалы болып табылар», дегенді айтады («Қазақ» газеті. Алматы, 1998. 235-бет). Ал, «Оренбургская слобода» газеті қазақтар туралы: «Момын, тыныштықты сүйетін халық. Бірақ біреу намысына тисе, кек алуды біледі, ерлігі бар… олардың бір артықшылығы – бастарына қандай ауырлық түссе де аспай-саспай, әдіспен, ақыл-айламен іс қылады. Атқа берік, шыдамды, көнбіс, қырағы, жершіл, ауаның өзгерісін сезгіш. Осыған қарағанда қазақ халқынан жақсы әскер құрауға болады», – деп ойлайды.Қазақтың әскерге алынуы мәселесі төңірегінде қазақ зиялылары да бір ұстанымда болмайды. Бірақ олардың араларындағы келіспеушіліктер, қазақтарға сенімсіздігін олардың «жабайылығымен», «көшпелілігімен» бүркемелеуге тырысқан орыс отаршыларының жымысқы қылықтарынан емес, халықтың мұң-мүдделерін қорғау жолдарын іздестіруден туындап жатты.Мемлекеттік думадағы мұсылман депутаттары қазақтардың әскер қатарында қызмет етуі олардың ұлттық мүддесіне сай келеді, солдаттыққа барған жастар дүние көріп, ысылады дегенді айтады.Алайда, бірінші дүниежүзілік соғыс жағдайында әскери дайындықтан өтпеген қазақ жастарына бұлайша үндеу тастау өлімге айдап салумен тең еді. Осыны меңзеген «Қазақ» газетінде: «Қазақтан солдат алса, құқығы ұлғаяды, салмағы молаяды, мәдениеті жоғарылайды деген – мұның бәрі әдемі сөз, қазақтан солдат алуды қуаттау – зор лағу», – деп жазылды.Империя тағдыры ұрыс даласында шешіліп жатқанның өзінде Ресей Соғыс министрлігі заманауи қаруларды және әскери білімі мен тәжірибесін патша өкіметіне қарсы жұмсауы мүмкін деген қорқыныштан қазақ жастарын әскер қатарына шақырмаудан бас тарта алмайды. Бірақ қалай болғанда да қазақтарды ұрыс майданында орыс армиясына көмекші ретінде пайдалануға тырысқан өкімет 1916 жылы қару орнына күрек пен кетпен беріп, оларды тыл жұмысына алу жөнінде жарлық шығарады. Осы жарлық жөнінде 8 шілдеде «Қазақ» газеті мындай мәлімдеме жасайды: «Қазақ секілді іргелі жұрт өзгелер қатарында соғыс майданында қару-жарақ асынып мемлекетті қорғауға лайық еді, қатарда жоқ қара жұмысқа байлануды кемшілік санаймыз». Орал, Торғай қазақтары: «Мемлекетті қорғау жұмысында қазақ халқы ор қазатын жұмыскер болып баруға да ризалығын білдіреді, бірақ … қазақтар әскер берген басқа халықтар қатарында мемлекет үшін қан төгіп, әскерлік қызметке баруды артық көреді», – деп Петроградқа хат жолдайды («Қазақ» газеті. 311-бет).Қазақтан әскер алу жөніндегі патша жарлығы жөнінде айта келіп, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов халыққа үндеу жолдайды. Онда олар: «Біздің жұртқа айтатынымыз, бұған көнбеске болмайды …көнбейміз дегеннің сүйенгені жан тәттілік болса, салыстырып қаралық. Көнгенде: жұртқа қандай ауырлық бар, көнбегенде қандай ауырлық бар? Көнгенде: шаруаға кемшілік те келер, барған жігіт қазаға да, бейнетке де ұшырар, бірақ елдің іргесі бұзылмас… Көнбегенде көретін ауырлық: …елдің берекесі кетеді, бас пен малға әлегі тиеді, елдің іргесі бұзылады», – деп түсіндіреді («Қазақ» газеті. 322-бет).Сонымен алаш көсемдері, кеңестік тарихнама жорамалындай, қазақтардың патша жарлығына көнуін қолдағанда, патшаға қызмет етуді емес, қазақ қоғамына оның салдарларының жеңілірек болатындығын көздеген.Патша жарлығы шықпай тұрған кезде қазақ зиялыларының біразы қазақтан солдат алу жағында болмағанымен, заңға көнбеушіліктің халықты қырғынға ұшырататынын түсінген олар енді қазақтардың, тыл жұмысына болса да, баруын қолдап, өз ұстанымдарын өзгертеді.1916 жылы қазақтардың көпшілігінің патша жарлығына қарсы шыққаны, біразының тыл жұмысына аттағаны белгілі. Бірақ осы орайда ұлттық езгіге ұшыраған халықтың ұрыс майданына сұрануы ерекше назар аударуды қажет етеді. Қалай десек те, әскери дайындықтан өтпесе де, мұнысы солдаттыққа алынған басқа халықтармен тең тұруға, өлімге бас тігіп, намысын таптатпауға тырысушылықтың белгісі еді. Халық отарлық үстемдікке ғана емес, ұлттық кемсітушіліктің бір түрі ретіндегі көрінген, қазақ жастарын тыл жұмысына «реквизициялауға» қарсы көтеріледі.
Күнкөріс қамымен…Сонда: «1917 жылға дейін қазақта ешқандай солдат болмады ма, ел қатарлы ұрыстарға қатыспады ма?» – деген сауалдар бүгінгі жастарды мазаламауы мүмкін емес.Патша өкіметінің заңдарына қарамастан қазақтар аз мөлшерде болса да орыс армиясына құрамына XVI ғасырдан бастап тартыла бастаған. 1590 жылы Ораз Мұхамед сұлтан орыс-швед соғысына қатысып ерлік көрсетеді, подполковник дәрежесіне көтеріледі. Әсіресе, Ресейдің қазақтармен аралас-құралас жатқан татар, башқұрт, ноғай, Сібір халықтары жерлерін басып алуы, XVIII ғасырдың 30-жылдары Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының бір бөлігін өзіне қаратуы, казак-орыстардың бұрын қазақтар мекендеген өңірлерді иемденуі, Еділ мен Жайық арасындағы аумаққа орналасып алған қалмақтардың жиі-жиі қазақ ауылдарына шабуылдары Еділден Батыс Сібірге дейінгі біртұтас этно-экономикалық кеңістікке орасан зор дағдарыс әкелді. Түрлі жағдайлармен қазақтардың Жайық, Орынбор казак әскерлері қатарында қызмет етуі жиіленді.Орыс үстемдігі орнағаннан кейін Астрахань, Орынбор, Тобыл, Саратов губерниялары, Алтай таулы округі атанған аумақтарда қазақтар ежелден көшіп-қонып жүретін. Бұл өңірлердегі қазақтар да отырықшылыққа көшіп, орыс селолары мен хуторларында жұмысқа жалданды. Мұнда мещандар мен крестьяндар сословиесіне жазылуына байланысты олар, Ресей империясының заңы бойынша, тұрақты әскер қатарында қызмет етуге міндетті болды.Бұл жағдай батыс еуропалық баспасөз беттерінде де көрініс табады. «London Chronicle» газеті (1758 ж. 9-12 желтоқсан): «1758 жылғы Ресейдің Пруссияға қарсы соғысында орыс емес ұлттардың – казактар мен башқұрттардың жасақтары өздерін оңтайлы да қуатты күш ретінде көрсетті», ал француз тарихшысы Абель Ремюза осы соғыста Берлинге кірген орыс әскерлері қатарында қазақтар да болды деп жазады. Ағылшын тарихшысы М.Андерсонның «Англияның Ресейді зерттеуі» (Лондон, Нью-Йорк, 1958) атты кітабында: «Орыс емес ұлттар жасақтарының жойқын әрекеттері батыста татар, башқұрт халықтарына қызығушылық тудырады», – делінеді.Қазақтар қалмақ әскерлері құрамында да талай жорықтарға қатысады. Қандастарымыз көбіне туыстас башқұрт әскерлері құрамына енуге ынталылық білдіреді. 1798 жылы шекара шебінде қызмет атқару үшін құрылған әрқайсысы 500 адамнан тұратын екі тептер полкі құрамына біраз қазақтар алынады.Сонымен бірге, қазақтар Орынбор, Орал казак-әскерлері құрамында Жайық өзенінің бастауынан Каспий теңізіне дейін созылған дистанция жерлерінде әскери қызмет өткереді.1812-1814 жылдар аралығында Кіші жүзден 20 мың қазақ ерлері шекарадан өтіп Орынбор өлкесіндегі казак-орыстар иелігіндегі жерлерге қоныстанған (Левшин А.Историческое и статистическое обозрение уральских казаков. СПб, 1823. С.317). Бұл адамдар шекара шебінде қызмет атқарумен бірге, қажет болған жағдайда жорықтарға да қатысады.Жалпы алғанда XVIII ғасырдың аяқ кезінен қазақтардың казак әскерлері құрамында әскери қызмет атқаруы даладағы кәдуілгі құбылысқа айналады. XVIII ғасырдың соңына қарай тек қана Орта жүзден Орынбор, Тобыл губернияларына және казак жерлеріне 12 мың қазақ үйі қоныс аударады.Казак селоларын мекендеген қазақтар православие дінін қабылдап, аты-жөндерін де өзгертуі, өз діні мен халқынан қол үзуі тиіс болды. Оған қоса патша өкіметі қазақ балаларын орыс дворяндары, көпестері мен мещандарының сатып алуы жөнінде заң шығарып, олардың толықтай орыстануын қадағалады. Бұлар да православие діні мен орыс аты-жөніне көшіріліп, көбі Ресейдің ішкі губернияларына жіберілді, жасы жеткеннен кейін әскерге алынды.Орыстанған қазақтардың казак-орыстар әскерлерінде қызмет етуі XVIII ғасырдың аяғынан кең етек алады. Ш.Уәлихановтың айтуынша, Сібір ведомствосының кейбір станицаларындағы тұрғындардың жартысына жуығын православие дініндегі қазақтар құрайды (1-том. 526-б). XIX ғасырдың 50-60-жылдары Орал казак әскерінің құрамындағы шоқынған қазақтар саны 220-ға жетеді.Көшпелі қазақтарға жүргізілген әрбір кезекті санақта олар басқа халықтар санатына қосып жіберіліп отырылды. Орынбор шекара комиссиясының мәліметтері бойынша, 1799-1815 жылдары «башқұрттар» ретінде 1226 ер адам (қазақ) ішкі кантондарға тіркеледі. Яғни, бұлардың барлығы рекруттық міндеттерді атқарып, орыстармен бірге жорықтарға қатысуға міндетті болады (Матвиевский П.Е. Оренбургский край в Отечественной войне 1812 года. Оренбург, 1962).Орыс жазалаушы отрядтары мен казак-орыстардың қазақ ауылдарына шапқыншылықтар жасап, малдарын айдап әкетуі, жайылымдық жерлердің жетіспеушілігі қазақтардың көпшілігін қайыршылануға ұшыратады. Олар бекіністер жанында қайыр сұрап, өз балаларын сатуға дейін барады. Бұл жағдай да орыс әскерін толықтыратын құбылыстардың біріне айналады. Әсіресе, мұндай апат орыс қол астына бірінші болып алынған Кіші жүз қазақтары арасында жаппай сипат алады.Орынбор губерниясындағы Сауда сарайы маңында көшіп-қонып жүрген қазақтардан қалаға келіп, қайыр сұрайтындар санының көбеюіне байланысты XIX ғасырдың 40-жылдары Орынбор шекара комиссиясы Орынбор әскери губернаторына қайыршыланған қазақтардың ерлерін әскери қызметке, жас балаларын кантондықтардың батальондарына алу, әскерге бара алмайтындарын, бірақ дені сауларын ішкі губернияларға аттандырып, жеке адамдарға жұмыс істеуге, не болмаса азаматтық ведомстволардың тұтқындар ротасына жіберуге рұқсат сұрап хат жазады. Орынбор әскери губернаторы бұл іске оң көзқарас білдіреді (ҚР ОММ. 4-қ . 1-т. 355- іс. 2, 4-п.).Қазақтардан сот шешімі бойынша әскерге жіберілгендер саны да аз болмағанға ұқсайды. 1832 жылы 30 наурызда З-Архангельск гарнизондық батальондарының командирі, полковник Плеханов Орынбор шекара комиссиясына өткен жылдың 3 шілдесінде 1 және 2-қалалық гарнизондық батальонның қатардағы солдаттары – қазақтар Марабай Қайнаров, Әбдірахим Жұмаев, Шотан Балтабаев, Манас Жанбаев (Аманбаев), Жағанбай Бекетаев, Жетілген Тоқтабаевтың қашып кеткендігі туралы рапорт түсіреді.Жәңгір ханға (1832 жылы 30 маусымда), Орынбор қазақтары батыс бөлігінің билеушісі Баймұхамед Айшуақовқа, Шығыс бөлігінің билеушісі Жантөре Жәңгіровке (Жихангереевке) жолдаған полковник Геккенің хабарлауларынан көрінгендей, олардың бәрі де – Ішкі орда қазақтары, «мал ұрлағаны» үшін сотталып, солдаттыққа берілген. Сонымен бірге оларды тезірек қолға түсіру мақсатында Ж.Тоқтабаевтың – есентемір, М.Қайнаров – алаша, Ш. Бақтыбаев – ысық, Ж.Бекетаев – кердері, М.Жаманбаев – қыпшақ руынан екендігі көрсетіліпті. (Сонда. 1527 – іс. 3 – 8 п.п.).1984 жылы ақын Б.Аманшиннің Қазақстан Орталық мемлекеттік мұрағаты қорынан ХІХ ғасырдың 30-жылдары Аланд аралдарында әскерде жүрген Жанаев деген қазақ жігітінің Жәңгір ханға жазған хатын тапқандағы жөнінде баспасөз бетінде хабар берілген. Оның есімі мұрағат материалдарында ұшырасатын, 1812-1814 жылдардағы орыс-француз соғысына қатысқан Жанаев Бегімбет емес пе екен деген ой келеді.1838 жылы 31 мамырда Ресей Ішкі істер министрлігі жариялаған заң бойынша сотталып, тұтқындар роталарына жіберілген қазақтар жаза мезгілін өтегеннен кейін де еліне қайтарылмайды, жарамдыларын солдаттыққа беру, қалғандарын Иркутск губерниясына қоныстануға жіберу белгіленеді.Кейбір қазақтар әскерде қызмет етуді шен-шекпен алып, қандай да бір лауазымға қол жеткізудің оңай жолы ретінде қарастырады. 1874 жылы М.Венюков Сібір «жатжұрттықтарының» бұл тақырып жөніндегі көзқарасын зерттей келіп, былай деп жазады: «Рекруттықтан босатылған Сібірдің орыс емес тұрғындары, тіпті, Қырғыз даласының көптеген адамдары әскери бөлімдер қатарына өз еркімен барды». Бұл сөздің де жаны бар. Шерғазы Қайыпов (1818 ж.ө.) 1788-1790 жылдардағы орыс-швед соғысына қатысып, секунд-майор шенін алса, Ғұбайдолла Жәңгіров кавалерия генералы шенінде 1877-1878 жылдардағы орыс-түрік соғысында ерлігімен танылды.Әскери қызметке «бейімділігін» айтып, орыс әкімшілігіне хат жазғандар да болады (ҚР ОММ. 25-қ . 1-т. 943а- іс. 117-п.). Дегенмен, қазақ қоғамындағы ауқаттылардың көпшілігі қан майданға барғаннан гөрі үйде жатып, ары кетсе отарлық үстемдікке қарсы шыққан өз қандастарын қырып-жою арқылы шен-шекпен алуға тырысты.Бірақ орыс әскері қатарына алынып, жорықтарға қатысу қазақтар үшін жалпы заңдылықтан гөрі, ерекшелеу, сиректеу ұшырасатын оқиға ретінде қала берді.
Ұрыс даласында
1812-1814 жылдардағы орыс-француз соғысына отырықшыланған, шоқынған, башқұрттар мен орыс казактарына сіңісіп кеткен қазақтар қатысады.Осылардың бірі Яков Беляков (шоқынған кезде берілген аты-жөні) Орал казак әскері қатарында 1809-1910 жылдардағы орыс-түрік соғысына қатысып, М.И.Кутузовтың көзіне түседі. Орыс-француз соғысы қарсаңында ол Бақалы станицасында құрылған 3-Орынбор казак полкінің командирі болып тағайындалады. Бұл полк 1812 жылдың 21 қазанында майданға аттандырылып, 1813 жылдың тамыз айының аяғында Одерден өтеді. Одан кейін сол жылдың 5 қазанында Дрезденге жетеді. 6-7 қазан күндері Лейпцигті штурммен алуға қатысып, «халықтар соғысы» атанған осы ұрыста Беляковтың басшылығымен полк үлкен ерлік көрсетеді. Я.Беляковты марапаттау қағазында «находясь впереди {полка}, действовал с отменным мужеством и неустрашимостью» деп жазылады.3-Орынбор казак полкі граф Беннигсеннің Резервтік армиясы құрамында барлық ұрыстарға қатысады, Эрфурт қаласына қарай шегініп бара жатқан француздарды өкшелей қуады. Атаман Платов отрядының құрамында: 10 қазанда Веймар қаласының, 18 және 19 қазанда Ганау қаласы және 21 қазанда Майндағы-Франкфурт қаласының маңындағы ұрыстардың бел ортасында болады. Я.Беляков бұрынғы 500 адамнан қалған 277 адамымен генерал-майор Щербатовтың ерекше казак отряды, фельдмаршал Блюхер армиясы құрамында әрекет етеді (Юдин М.Л.Оренбуржцы в войнах 1812-1814 годов. Ташкент, 1912).Қазақтар қатысқан әскери құрамалар мұнымен шектелмейді. Олар 30-Башқұрт, 5-Орынбор, 5-Орал, 2-Тептер полкі құрамында соғысты. 1812 жылдың жазында Молево Болото, Левия, Романово деген елді мекендер мен Вязьма түбіндегі ұрыстарда Мұрат Құлшораев, Еріс Азаматов, Боранбай Шуашбаев, Ихсан Әбубәкіров, Сағит Хамитов деген қазақтар ерлігімен көзге түседі.Польша мен Германия жеріндегі ұрыстардағы батыл қимылдары үшін Мардан Арапов, Мәулсы Алыбаев, Ниязғұл Бақтылы, Дәулеткелді Атабаев, хорунжий Ерназар Дәулетжанин, Кенжеғұл Халықов, Назарбай Таянов, урядниктер Әзімбай Мұхамедов, Жұманияз Беркінбеков, Үсен Әбубәкіров және т.б. қазақтар жауынгерлік белгілермен марапатталады (Бекмаханова Н.Е. Россия и Казахстан в освободительном движении. М.,1996. С.72).1-Тептер полкінің құрамындағы Нарынбай мен Назар Жанжігітовтер (шекті руынан) ерлігі үшін ордендер, медальдармен марапатталады (ҚР ОММ. 4- қор. 1-тізбе. 226-іс. 15-п.).1-Башқұрт полкінің құрамында соғысқан ақын Әмен Байбатыров (тана руынан) Лейпциг пен Глогау қалалары үшін ұрыстарда көзге түсіп, күміс медальмен марапатталды. (Вопросы истории. 1982. №5. С.146).Қазақтар 2-Тептер полкі құрамында атақты партизан Давыдов отрядының әскери қимылдарында да өздерін көрсете білді. Ал, әскери училищені бітірген, алғашқылардың бірі ретінде Парижге дейін жеткен Байжазық (Баязит) Күшікбаевтың (1780-1863, қазіргі Атырау облысының Қызылқоға ауд.) есімі шетелдік әдебиетте де аталып жүр (Sokol E.D. Revolt of 1916 in Russian Central Asia. Baltimore, 1954. P.110). 1814 жылдың 19 наурызында Францияның астанасы – Парижге салтанатпен кіргендер қатарында Ә.Байбатыров, Н.Жанжігітов, Я.Беляковтар да болды.Біраз қазақтардың 3- және 4-дәрежелі Анна орденімен марапатталуы да көп нәрсені аңғартады. Ондай әскери белгілер асқан ержүректілігі үшін прапорщиктен капитанға дейінгі обер-офицерлерге берілетін. Осы орденмен орыс-француз соғысында декабристер А.З.Муравьев, Н.Муравьев, М.И.Муравьев – Апостол, И.Д.Якушкин марапатталған-ды.Әрине, мұнан жаңағы қазақтар декабристермен таныс болып, қазақ даласына олардың идеяларын алып келді, осы арқылы қазақтың ұлттық оянуына көмектесті деген ой тумайды. Олар өз халқынан қол үзген, орыс құжаттарында ғана есімдері сақталып қалған адамдар еді. Ал, орыстанған, шоқынған Александр Иванов секілді (Петропавл бекінісінің қазағы) қандастар есімдері тарих қойнауында мүлдем белгісіз болып қалды.* * *Соғыс бітіп, орыстар мен француздардың қырғын соғысында тірі қалған қазақтар күнделікті тұрмыс-тіршілігіне оралды. Көпшілігі орыстар арасында қалды.Қазақ қоғамында Бейбітшілік манифесті туралы хабарға ерекше қуанғандар үстем тап өкілдері ғана болды. 1814 жылы 18 шілдеде Бөкей хан Санкт-Петербургке құрамында сұлтан Арзығали Нұралыханов, старшындар Төлен Ерназаров және Бармақ Мұратов бар депутация аттандырып, император I Александрге хат жолдайды. Онда: «Мудрый государь! Твой священнейший престол, красотою своею ничем не уступающий райскому саду, поддерживается ангельскими и святительскими силами. Ты сокрушил могущественного противника Христу, превзошел своими милостями и великодушием самых древних кесарей. Дивный Александр! Достойный украшаться перстнем Соломона, прими сии радостные взывания из глубины произносимые…», – деген «жүрекжарды» сөздерін арнайды (РГИА. Ф. 1291. Оп. 81. Д.52а. Л.1, 58б.-59б.).Қазақтардың соғысқа қатысқанын білмеді ме, әлде ол туралы бір ауыз сөз қосуды орыс жеңісіне көлеңке түсіреді деп ойлады ма, қалай болғанда да, хан бұл жөнінде жұмған аузын ашпайды. Оның орыс патшасын ағыл-тегіл мадақтауына Сыртқы істер алқасының бастығы И.А.Вейдемейер жауап беріп, барғандарды жай сыйлықпен және ақшамен марапаттайды. Мұның өзіне де қазақ сұлтандары мен билері төбелері көкке жетіп қуанып қалады.Орыс-француз соғысына қатысқан жазушы С.Н.Глинка (1775/6-1847) «1812 жыл туралы жазба» (1836) деген еңбегінде: «Не только стародавние сыны России, но и народы, отличные языком, нравами, верою и образом жизни, народы кочующие- и те, наравне с природными россиянами, готовы были умереть за землю русскую» деп тым әсіреленген, тарихи шындықтан алшақ қорытынды жасайды (Бородино. 1812. М., 1987. С. 14).Әр ғасырда жаулап алынған халықтарды орыс мүддесі үшін зеңбірек жеміне айналдыру қай кезеңде де Ресей билеушілерінің ұлттық саясатының да, практикалық іс-қарекетінің де өзегі болып келгендігі мәлім.Қазақтар башқұрт, татарлар секілді, алдарына қандай да бір идеологиялық мақсат қоюдан, патриоттық сезімнен гөрі, пендешілікке орай қимылдады деу шындыққа жанасымды болар.Отарлық езгіге қарамай, қазақтардың ерен ерлікке бой ұруы ата-бабаларынан қанға сіңген қайсарлығынан бастау алса керек. Алайда, қазақтардың бұл да, басқа да соғыстарға қатысып, орыс тағына көрсеткен ықылас-ниеті де, жеңіске әкелген құрбандықтары да уақыт өте келе ұмыт қалды. 1912 жылы орыс-француз соғысындағы жеңіске 100 жыл толуын кең көлемде атап өтуді көздеген патша өкіметі облыстық губернаторларға жеделхат жолдап, осы соғысқа қатысқандардың тікелей ұрпақтарынан империя астанасындағы салтанатты шараларға өкілдер жіберуді бұйырады. Торғай губернаторы Эверсман оған «қырғыздар Отан соғысына қатысқан жоқ» деп жауап берді (ҚР ОММ. 25-қор. 1-тізбе. 828-іс. 13-15 парақтар). Орынбордан да, Оралдан да ешкім «табыла» қоймады.Иә, өзге жұрттың мұң-мүддесі үшін әкелінген құрбандықтың да, төгілген тер мен көрсеткен ерліктің де өміршеңдігі қысқа келеді, көбіне тарих парағы ондай жанкештілікті сақтамайды.Қазақтарға сенімсіздік Кеңес өкіметі тұсында да біржолата сейіле қоймады. 1920 жылы Мұстафа Шоқай: «Халқының 90 пайызын мұсылмандар құрайтын кеңестік Түркістанды билеушілердің оларды Қызыл Армия қатарына шақыруға әлі күнге батылы жетпей отыр», – деп жазған-ды (Вольный горец. Тифлис. 1920. 14 июня).Әскер қатарына алынғаннан кейін де қазақтар кіші шендегі офицер деңгейінен жоғары көтеріле алмады. Мұның барлығы сол баяғы ұлттық астамшылықтан, өзге жұртқа өгейси қараушылықтан туындайды…Заман өзгерді. Қазақтар енді өзгелер үшін емес, өз жері мен елі үшін, тәуелсіздік туының еңкеймесі үшін күреседі, сол себепті олардан заманауи техника мен соғыс өнерін жетік меңгерген, рухы биік жауынгерлер мен қолбасшылар шығатынына күмән жоқ.Көшім ЕСМАҒАМБЕТОВ, тарих ғылымдарының докторы, профессор. Алматы.