Шешем «қалай екен?» дегендей ту сыртымнан күле қарап тұр екен. Мен жұмысты жан-тәніммен беріле істеп жатқан сыңай таныттым. Әкем мен жаққа бірер мәрте қарағыштады да үйге кіріп кетті. Содан әке-шешем шайға шақырғанша қорадан шыққаным жоқ.
Үйге кірсем, әкемнің қабағы қатулы екен. Шешем «әкең ашулы, оны мазалама» дегендей ыммен түсіндірді. Дастарқан шетіне дыбысымды білдірмей жайғастым.
– Сабағың қалай? – деп сұрады әкем.
– Жақсы.
– Болашақ – білімде. Сабағыңды жақсы оқы, – деді әкем.
Әңгіме осымен бітті.
Дастарқан басындағылар түгелдей әкемнің қабағын бағып, ол кісі бата бергеннен соң ғана орнымыздан көтерілдік.
Бұл бір біздің ғана отбасымызда қалыптасқан дәстүр емес-ті. Ауылдағы барлық отбасы әкелерінің ғана айтқанымен жүретін. Бұл бұлжымас заң деп есептеуші едік. Аналарымыз балаларына үнемі әкені сыйлап, құрмет көрсетуге тәрбиеледі. Қатарластарымыз әкелерінің аяқ киімін майлап қоятын. Үлкен кісілер (аталар, әжелер) келсе, кетерінде алдарына кебісін қоюды санамызға сіңірген болатын. Ол кезде бүгінгідей автокөлік қайда, есектеріне қолтығынан демеп мінгестіріп, шылбырын қолына ұстатып, жолға салып жіберетінбіз. Тәрбие нәрі жастардың санасына осылай сіңді.
Осы бір бұлжымас заң, бұзылмайтын қағида соңғы кезде күрт өзгерді. Оған кешегі тоқырау жылдары да себеп сияқты. Өйткені еркек кіндік біткен жұмыстарынан айырылып, әйелдер ала қап арқалап базар жағалап кеткенде әкелердің беделі төмендеп кетті. Отбасының басты асыраушысы әйелдер болды. Отбасылық билік те солардың қолына ығысты.
Психологтардың айтуынша, күйкі тірліктің күрделі күйбеңі мен күйзелісіне ер-азаматтар шыдай бермейді екен. Сол себепті де олардың арасында өзіне-өзі қол жұмсау оқиғалары жиі кездеседі деседі. Жүрек-қан тамырлары ауруына да жиі ұшырайтындар – ерлер.
Отбасының құлдырауы түптеп келгенде ұлттың, қоғамның өркендеуіне зиянын тигізеді. Отбасын сақтай алмаған ер-азаматтар қоғамда түрлі кедергілерге тап болады. Әке мейіріміне мұқтаж балалар өз ортасында орындарын таба алмайды. Олар жалтақ, біреудің көмегінсіз ештеңе жасай алмайтын бойкүйез болып қалыптасады. Ер-азаматтың мысы болмағандықтан да мінез-құлқында ауытқушылықтар аңғарылады. Көрген-баққаны анасы болған соң соған еліктейді. Өз бетінше шешім қабылдай алмайды. «Жасық, қорқақ, екіжүзді, жасқаншақ, бос сөзге құмар, сыр сақтай алмайтын балалар әкесіз өскендер» дегенді де психологтар айтып жүр.
Әрине отбасында еркек пен әйелдің өз орындары бар. Әйел – үйдің шырағы, еркек – үйдің пырағы. Осы екеуі барда бала толыққанды азамат болып қалыптасады. Бірақ соңғы кезде бала тәрбиесі тек ананың мойнында. Мұны кейбір келіншектер өздері тілеп алатындай. «Тәк» десе ата жөнелетін киіктей, күйеуі сәл зекісе төркініне тайып тұратындар «әкесіз де баламды тәрбиелей аламын» деп кергиді. Қайтып келген қызды жаудан жаман көретін қазақ бүгінде «ішіне сыйған қызды сыртына да сыйғызады». Осыдан барып жетім, жаутаңкөз балалар көбейді. Қайтып келгендер балаларын күйеуіне көрсетпейді. Әке мейірімін көрмей өскен бала енді жасық болмағанда қайтеді?
Бүгінде отбасында еркек пен әйелдің орындары ауысып кеткендей. Еркек – бас та, әйел – мойын. Демек, мойын басты қалай қарай бұрамын десе де еркінде. Осыдан соң еркектің беделі қала ма? Меніңше, біздегі заңға өзгеріс керек сияқты. Егер ерлі-зайыптылар ажырасатын болса, балаларын тек анасының бауырына қалдырады. Ал еркек баласы 18 жасқа толғанша алимент төлеуі тиіс. Осының өзі әке беделін төмендету емес пе? Қашанда ұл-қызға әкелік мейірім қажет.
Отбасында береке-бірлік, балалардың тәртібі, әдепті болып өсуі шаңырақтың негізі болып саналатын әке мен анаға тікелей қатысты. «Әке көрген – оқ жонар, шеше көрген – тон пішер» дегенді бұрынғылар текке айтпаған.
Жуырда бір танысымыз ажырасты. Жап-жақсы-ақ отбасы еді, не түлен түрткенін кім білсін, дүние-мүлік қылдай бөлінді. Ал балалар кімнің қолында қалады дегенге келгенде қиямет-қайым басталды да кетті. Немерелеріне бауыр басып қалған ата мен әженің өксігін көріп шыдап тұра алмадық, сот ақыры келінге балаларды алып берді. Шырылдап балалар кетті, жер болып әке қалды.
Тағы бір бұрынғы ерлі-зайыптылардың тауқыметін білеміз. Ажырасқан соң келіншек ұлын әкесімен кездестірмей қойыпты. Ол енді жасы он сегізге толғаннан соң ғана қалау еркіне ие. Оған дейін ол әкесін жек көріп өспей ме? «Қарамады, қарайласпады, өзегінен шыққан ұлды өзегінен тепті» деп әкесін ғұмыр бойы кінәлап өтпесіне кім кепіл? Ал ол анасының тәкаппарлығын қалай бағалайды? Ажырасқан әйелдер бұрынғы күйеуін мақтай қоюы неғайбыл. «Әкең оңбаған еді, маскүнем еді, сараң еді, жатыпішер еді. Бізді қаңғыртып тастап кетті» деп баласының құлақ құрышын жейтіндер де жоқ емес. Осыдан соң баланың әкеге деген сенімі сетінемей ме?
Бір бойжеткенмен таныспыз. Әкесіз өсті. Сондықтан ол шешесін кінәлайды. «Әкем тірі. Бірақ анамыз онымен қатыстырмай қойды. Есесіне шеркөңіл болып өстім. Егер әкемнің қайда тұрып жатқанын айтқанда, оны тауып алып өмірімнің соңына дейін аялап өтер едім» деп армандайды бойжеткен.
Айтып отырғаныңыздың барлығы ажырасудан келген зардаптар. Осы зардаптың соңы – апат. Өйткені олардың басында да ұлт тағдыры тұр. Қазір әкесін танымайтын, оны білгісі де келмейтін ұрпақ өсіп келеді. Мейірімге шомылып өспеген немесе анасының ғана айдауымен жүріп келген олардың ертеңі не болады? Отбасылық құндылықтарды жартыкеш сезінген ұл ертең өз отбасын сақтай ала ма? Әкесіз өскен бойжеткен ертең келін болғанда күйеуінің қадіріне жетер ме?
Иә, отбасында әкенің орны қашанда бөлек. Ол тек бір отбасының ғана емес, ауылдың, рудың қамқоршысы. «Әкеге бағыну – Аллаға бағыну» депті Мұхаммед пайғамбарымыз. Ал сахабалардың хадистерінде: «Баланың ізгі болуы – Алла тағаладан, ал әдептілік – әкеден» деген сөзінде де үлкен мән жатыр. Біздің қазақта біреу өнегелі ісімен көрінсе «Әкесі немесе атасы жақсы кісі еді. Өнегелі жерден шыққан ғой, көргенді бала екен» деп отырады. Демек, өнеге өрісі – әке мен ата екен. Бұл жерде ананың орнын төмендеткіміз жоқ. Айтқымыз келгені – әкесіз өскен ұлдың жартыкеш болып қалуы. Отбасылық береке толыққанды ұрпақ тәрбиелейді. Ал саналы ұрпақ – ұлттың келешегі.
Ұрпақты сақтау арқылы ұлтты сақтай алатынымызды естен әсте шығаруға болмайды.
Сабырбек ОЛЖАБАЙ