Бала тағдыры – болашақ тағдыры

– Сәуле Мұханбедианқызы, отбасы институтын нығайту, оның ұрпақ тәрбиелеудегі қыз­метін ойдағыдай жүзеге асыруға қолайлы жағдай жасау мемлекеттік отбасылық сая­сат­тың алғашқы кезектегі мін­деті дей­міз. Осы орайда елі­міз­дегі бала­лар­дың құқын қорғау жүйесінің қалып­тасуы туралы айтып берсеңіз? 

– Бүкіл әлем бойынша балалар құқығын қамтамасыз ететін басты құжат – Балалар құқықтары туралы конвенция. Ол 1989 жылдың 20 қарашасында БҰҰ-ның Бас Ассамблеясында қабылданған. Бұл құжатта балалар бірінші рет құқық субъектісі ретінде ата­лып, солай мойындалып, олар да адам құқықтарының бар­лық и­гі­лігін көре алатын бол­ды. Со­дан бүкіл адамзат қауым­дас­ты­­ғының көкейінен шыққан бұл құ­жатты 190 мемлекет мо­йын­дады. Біздің еліміз­де ол тәуел­сіз­дік алғанымыздан кейін 1994 жылдың 8 маусымында ма­құл­­данды. Міне, осы сәттен бас­тап біз­дің мемлекетімізде бала­лар­дың құқық­тарын қорғаумен оны қам­тамасыз ету­дің тұтас бір жүйесін құрудың жарқын жолы басталды.

Кейінірек бұл ауқымды істі өмір ағымынан қалыспай ой­да­ғы­дай жүзе­ге асырып отыру және елімізде балалар құқығын қор­ғаудың ұлттық жү­йесін жетілдіру үшін Қазақстан Рес­публикасы Президентінің 2016 жылғы 10 арнайы Жарлығымен елімізде қо­ғам­дық негізде жұмыс істей­тін Бала құқықтары жөніндегі уәкіл институты дүниеге келді. Ол құжатта уәкілдің не­гізгі мақсаты бала­лардың құқықтары мен заң­ды мүдделерінің кепілділігін қам­та­масыз ету, сондай-ақ мем­ле­­­кеттік және қоғамдық инс­ти­­тут­­тармен тізе қоса отырып ба­ла­лардың бұзылған құ­қық­та­ры мен еркіндіктерін қал­пы­на кел­тіру, деп жазылған. Біз­дің күн­­делікті және алдағы барлық жұмысымыздың негізгі бағдаршамы осы қағида.

– Әрине, әр жұмысты алаң­сыз атқару үшін ең алдымен оның заң­дылық негізін қалып­тас­тырып алу қажет екендігі тү­сі­нікті ғой. Дегенмен, бұл орай­да қандай ауқымды істер жүзе­ге асы­рылды деп айта аламыз?

– Елімізде бүгінде балалар мен жасөспірімдердің құқықтары мен кепіл­діктерін реттейтін 45 нор­ма­тивтік акті қабылданып, 15 негізгі халық­аралық құжат мақұл­данған. Балалар мен жасөспірім­дердің құқықтарын қорғайтын заңнамаларды жетілдіруге белсене араласып, оған атсалысып отыру уәкілдіктің басты мін­деті. Сон­дықтан алғашқы мезет­тен бас­тап осы заң жобаларында балалар құқық­тарының сақталуы, олардың балалар мүдделеріне толық сәйкестігі қатаң қа­да­­ға­­ланды. Және бұл жұ­мыс заң жо­ба­сының Парламент комитет­терін­де қаралуы кезінде де одан әрі жалғасын табады.

Балалар мен жасөспірімдерге күш көрсету және бұл орайда қылмыс­тың артуын зерделей келе Парламент Сенаты мен Мә­ж­ілісінің бір топ депутаты ба­ла­лар құқықтарын қорғау жө­нін­дегі қызметті жүзеге асыруға тиісті ұйымдардың жұмыстарына қатыс­­ты мәселелер жөнінде заң­на­ма­лық актілерге өзгерістер мен қосым­шалар енгізу туралы заң жобасын қабыл­дауға бастамашылық жасады. Біздің араласуы­­мызбен жаза тағайындау мәселелеріне өзгерістер енгізілді.

Сондай-ақ кәмелетке тол­ма­ған­дардың жыныстық пәкті­гіне қарсы қылмыс жасаған адамдар­ға қатысты жаза едәуір қатаңда­тылды. Осы заң жобасына сәйкес, кәме­летке тол­ма­ғандарға қатысты жыныстық қылмыс жасаған­дар енді 20 жылға дейін бас бостандығынан айырылатын болды. Кәмелетке толмағандарға қатысты сексуалды сипаттағы қылмыс жасағандарға жауапкер­шілікті күшейтуге байланысты бел­гілі бір лауазымнан немесе бел­гілі бір қызметпен айналысудан өмір бойы айыру қосымша жаза­сы белгіленді.

– Жаны күйзелген жандар сіздер­дің ұйымдарыңызға қалай хабар­ласа алады және олар қандай көмек күте алады?

– Ұйымымыздың діттеген қыз­метін ойдағыдай атқарып, қа­лып­ты жұмыс істеуі үшін тұр­ғын­дармен, жалпы бұқарамен мүлтіксіз байла­ныс орнатудың маңызы аса зор. Осы­ған орай бізде «111 шұғыл қызмет» кон­такт-орталық тәулік бойы үздіксіз жұмыс істейді. Ондағы тәжірибелі мамандардан, психологтар мен заң­­гер­лерден жаны күйзелген жан­дар қа­жетті көмек ала алады. Онда құ­пия­лылық толық сақталған. 

Контакт-орталық абоненттер­дің мәселелерін шешуде және оларға қажетті көмек көр­сетуде орта­лық мемлекеттік ор­ган­дар­мен және жергілікті атқару­шы ор­­ган­­дармен, сондай-ақ үкі­мет­тік емес органдармен әре­кет­тесе жұ­мыс істейді. Сон­дай-ақ кон­такт-ор­талыққа еңбек­пен қам­ту жә­не әлеуметтік бағ­дар­­ла­ма­­­лар бө­лім­дерінің және құ­жат қа­­был­­дап алу кезін­дегі ха­лық­қа қыз­мет көрсету орта­лық­та­ры қыз­­мет­керлерінің іс-әре­кет­теріне қа­тысты арыз-шағым­дар көбі­рек түс­етінін айта кеткен жөн. Олар­дың айтуы бойынша, жәр­демақы төлеу тәртібі толық түсін­дірілмейтін көрінеді, ал Түр­кі­стан, Жамбыл, Алматы об­лыс­тары сияқты жекелеген аймақ­тар­­да тіпті себебін де айтпастан құ­жат­­тарды қабылдамайтын да жағ­­дай­лар кездес­кен. Сайып кел­ген­де осы­лардың бәрі де балалар­дың өмі­ріне тікелей әсер ететін жайттар.

Осыған орай біз өз тарапымыздан осындай олқылықтардың орнын толтыру үшін тиісті шара­лар жүргізіп жатырмыз. Айта­лық, денсаулық сақтау­дағы олқы­лық­тар жөнінде Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалаларынан ке­ліп түскен шағымдар бойынша айтыл­ған кемшіліктер осы қала­лардың ден­саулық сақтау басқар­ма­ларымен бір­лесе отырып толық шешілді. 

– Бұл жобаға қаншалықты қоңырау шалынғанына тоқта­ла кетсеңіз.

– Мәселен, осы жылдың 5 айы ішінде бұл қызмет оператор­лары келіп түскен 156173 арыз-ша­ғымд­ы қарап шықты, бұл был­тыр­­ғы жылдың осы кезеңімен салыс­тырғанда 83,8 пайыз артық. Осы қоңыраулардың 73850-і бойынша мамандар арнайы жұмыс жүргізіп, абоненттерге дер кезінде қажетті көмек көрсетті. Ал «Сапалы қо­ңы­раулар» деп аталатын бұл көр­­с­е­ткіш 2018 жылы 3169 ғана бо­ла­тын. Сондай-ақ әлеуметтік қо­рғау саласы бойынша бала­лар құ­қық­тарын қорғаудың әртүр­лі мәселелері жөнінде 68723 ал­ғаш­­қы консультация берілді. Өмір­ден түңілуге итермелейтін же­ке басының күйзелісі жайында қо­ңы­рау шалған 1218 абонентке пси­хо­логиялық көмек көрсетілді. 3628 адамға заңдылық тұр­ғыдан кеңес берілді. Бұл көрсеткіш был­тыр ғана небәрі 376 болған еді.

– Қазір қоғамымызды ерекше елеңдетіп отырған суицид жа­­йы ғой. Оған қоса мүгедек жан­­­дар мәселесі де алаңдатады. Осы ба­­­ғыт­та не істелініп жатыр?

– Бұл мәселе бойынша біздің психолог мамандар 51 суицидке соқтырар жайдың алдын алып, балалар мен әйелдерге зор­лық-зомбылық көрсетудің 59 жағ­дайын тоқтатты. Қазіргі қоғам­ды дүрліктіріп, айрықша алаң­датып тұрған өзіне өзі қол жұм­сау жайы екені рас. Биылғы жыл­дың 3 айында осындай шетін жағдайда 29 адам хабар­лас­қан. Олардың 8-і 18 жасқа дейінгі жас­өспірімдер бол­са, 21-і ересек­тер. Жасалған тал­дауларға қарағанда бұған көбі­не ішкі отбасылық ки­кіл­жің­дер, өмірде тығырыққа тірелу, құр­­дас­тар арасындағы кикілжің және сәтсіз махаббат себепкер бола­­тын көрінеді. Мұндайда ма­ман психологтар адамды ра­йы­­нан қайтаруы мүмкін. Сон­дық­­тан елімізде мұндай маман­дар­дың көбірек болғаны дұрыс. Соны­мен бірге оқу орындарында пси­хо­­ло­гиялық қызмет жұмысын жан­дан­­дыра түскені жөн дер едік. Мүге­дек жандар жайы да аталған қыз­мет назарынан тыс қалған емес. Оларды әлеуметтік жағынан қор­ғау жөнінде 152 шағым қара­лып, шара қолданылды. Ал мү­гедек деп танылу туралы 126 өті­ніш келіп түскен. Са­лыс­ты­ру үшін айта кетелік, бұ­лар­дың біріншісі былтырғы жылмен салыстырғанда 80 пайыз кемісе, екіншісі 40 пайыз артқан. Сондай-ақ денсаулық сақтау ұйымдарының жұмысына келіп түскен шағымдардың 31 пайызға, білім беру саласының қызметкерлерінің келеңсіз іс-әрекеттері жөнінде келіп түскен қоңыраулардың тіпті 73,9 пайызға артқанын да айта кетпесек болмас. Ерлі-зайыптылар арасындағы кикілжің де желкілдеп өсіп келе жатқан бала психологиясына зор зардабын тигізетіні сөзсіз. Кон­­такт-орталық операторлары мұн­­дай оқиғаның аталған мерзім ішін­­де 45 фактісін тіркепті. 3 ай ішін­­де күтімсіз қалған балалар жө­нінде 70-тен астам дабыл түскен.

– Еліміздегі балалар құқын қор­ғауда дамыған елдердің тәжі­рибелері қызығушылық туғыза ма?

– Бүгінгі әлемде бір де бір мем­ле­кет өзін балалар құқықтарын сақ­­­тау саласында үлгі ретінде ұсы­­­на алмайды. Тіпті ең демо­кра­­­­тиялық және экономикасы да­мы­­ған деген мемлекетте де кә­ме­­лет­ке толмағандардың қы­л­мы­сы­ның өсуі, тұрмысы төмен от­ба­сы­­лар­дың болуы, меди­ци­налық қыз­мет көрсетудің нашарлығынан бала­лар өлімі, қараусыз қалған балалар санының өсімі байқалады. Дегенмен де балалардың құқық­тары мен мүдделерін қорғау мәсе­лелері жөніндегі тәжірибе­лері біз­ді қызықтыратын мемлекет­тер де баршылық. Соған орай біз олар­дың осы саладағы жұмыс­тарын зерделеп, тәжірибе алмасып, оларды өз еліміздің әдет-ғұ­рып, салт-дәстүрлеріне сай пай­да­ланып отыру қызметіміздің бір парасы деп түсінеміз. Балалар құ­қы­ғын қорғау – күрделі іс. Ол мем­ле­кет­тің, жұртшылық пен халық­ара­­лық және отандық үкіметтік емес ұйым­дардың бірлескен іс-әреке­ті­нен құралған біртұтас жүйе. Қай мемлекетте де бұл жү­йе мүлтіксіз жұмыс істеуге тиіс. Өйт­кені балалар тағдыры – болашақ тағдыры.

– Әңгімеңізге рахмет.