Қарға бойлы қаһарман

Наимды «Тау көтерген Тола­ғай» деп сипаттасақ, артық айт­қанымыз емес. Егер спорттық ка­­­рьерасына көз жүгіртсек, оның ба­ғындырған белестеріне көз жет­­­­пейді. Ауыр атлетикадан үш дүркін Олимпиада чемпионы атанған тұңғыш спортшы, 7 дүр­кін әлем чемпионы. Алтыннан тау тұрғызған Толағай 46 мәрте әлем рекордына түзету енгізді. Сү­лейменоғлының ерекшелігі – өз салмағынан үш есе артық штан­ганы басынан асырған бес спорт­шы­ның біреуі.

«Қарға бойлы Гераклдың» спорт­тық карьерасы оңай болған жоқ. Ол 1967 жылы Болгариядағы Кырджаали өлкесінде, түрік отбасында дүниеге келді. Зілтемірге жас­тайынан қызығып өскен Наим­ның үлкен спортқа келуінің өзі қы­зық.

Оны бірнеше Олимпиада чемпионын баптаған, қазір Қазақстан ауыр атлетикадан ұлттық құрама­сында аға кеңесші қызметін атқа­ратын Энвер Түркілери әңгімелеп беріп еді. 2013 жылы Алматыға Түркілери мырзаны арнайы іздеп барып, еліміздегі ауыр атлетика туралы сұхбат құрдық. Әңгіме барысы Наим Сүлейменоғлыға ауы­сып, Энвер мырза өткен шақтан сыр шертті.

«Наимды он жасында жо­лық­­тырдым. 1978 жыл болатын, – деп әңгімесін бастады ақсақал. – Кырджаали өлкесіне қарасты ауыл­дар жыл сайын қыркүйекте үш күндік жәрмеңке өткізеді. Кө­көніс, жеміс-жидек, астық, үй жануарлары – бәрі-бәрі сол жәрмеңкеде сатылады. Бірде дос­тарыма жәрмеңкеге баруға кеңес бердім. Жәрмеңкеге барған соң, әйелдеріміздің қолына ақша ұстатып, керек-жарағын сатып алуға жібердік. Ал өзіміз «че­вирмек»(дөнер) жеуді жөн көрдік. Хасан Саанатшы деген әріптесім бар-тұғын. Оған дө­нердің ең тәтті жері – белінен үлкен етіп кесіп беруін өтіндім. Айналама қарасам, әудем жерде бір бала отыр. Он жасар шамасында, басы үлкен, иықты екен. Аяқ киімінің біреуі – жыртық, екіншісі – ескі. Әлем мойындайтын зілтемірші қарсы алдымда тұрғандай көрінді. Қасыма шақырып алып, «есімің кім?» деп сұрадым. «Менің атымның саған қажеті қанша?» деп дүңк етіп, жақтырмай жауап берді. Аш екені көзінен көрініп тұрғандықтан, «Чевирмек» жегің келе ме?» дедім. Ол тағы да сұрақпен жауап берді: «Кімнің жегісі келмейді?» Еттің ең тәтті жерінен алып, қолына ұстаттым. Тамақты сондай бір құшырлана жеді дейсің. Содан кейін оның кімнің баласы екенін, не істейтінін тәптіштеп сұрап алдым. Әкесі Кырджаали мен Месбаб арасында автобус айдайды екен. Әке-шешесімен келісіп, оны жеке тәрбиеме алдым. Кейінірек отбасымен бірге Кырджаали қа­ласына көшіп келді», деп еске алады Э.Түркілери. 

«Қарға бойлы Геракл» атанған сайыпқыранның үлкен спорттағы тұңғыш қадамы осылай басталды. Төккен тер мен күндіз-түні өткізген жаттығу босқа кеткен жоқ. Наим жер-жаһанға өзін ерте мо­йындатты. 16 жасында Мәскеуде өткен әлем біріншілігінде жұлқа көтеруден әлем рекордына түзету енгізіп, күміспен күптелді. Бұл – жеңістер жылнамасының бастамасы болатын.

1984 жылы Олимпия ойындары Лос-Анджелесте өткені бел­гілі. Төртжылдықтың басты бәсекесіне Кеңес өкіметі бастаған бірқатар мемлекет байкот жариялады. Олардың арасында Болгария да бар-тұғын. Осылайша, дүбірлі доданың бас жүлдесінен үміткер Наим жарыстан тыс қалды.

Мұндай келеңсіздік біздің ке­­йіпкердің сағын сындырған жоқ. Келер жылы Швецияда өт­кен әлем біріншілігінде топ жар­ды. Айта кетерлігі, Наим өзі қа­тысқан әлем чемпионаттарында шашасына шаң жуытқан емес. Скандинавиядағы турнирден ке­йін 6 рет шартараптың байрақты бәсекесіне қатысып, бәрінде де жеңіс тұғырынан көрінген. Тек 1987 жылғы біріншілікке ғана қатысқан жоқ. Оның өз себебі бар.

Өткен ғасырда Болгарияда ке­ңестік идеология басымдық та­­нытқаны белгілі. 1985 жылы Бол­­гария елдегі әр азаматтың жеке куәлігіне «болгар» деп жазу жө­нінде заң қабылдады. Бұған қарсы шыққандар жетерлік. Әсі­ресе, түріктер мекендейтін Кырд­жаали өлкесінде қақтығыс көбейеді. Әс­керлер аймақты қор­шап, ешкім­ді не сыртқа шығармай, не ішке кіргізбей тас­тады. Ақыры билік өз дегеніне жетіп, түріктерді «болгар» деп жаза бастайды. Мұндай қысастық Наимның намысына тигені анық. Бұл оқиғаны Энвер Түркілери былай еске алады:

«1986 жылы Наим үшінші рет әлем чемпионы атанды. Чемпионаттан бір жыл бұрын екеуміз әңгімелесіп отырғанда, маған «егер менің атымды өз­гертіп, «болгар» деп жазуға ты­рысса атажұртыма ораламын» деп айтқаны бар-ды. Наим 16 жаста болғандықтан, әлі атын өзгертпеген еді. Турнирден кейін команда Аустралияға аттанды. Мельбурнға мені апарған жоқ. Сол жақта Наим атажұртына оралуға шешім қабылдады».

Біздің кейіпкер Аустралияда­ғы бәсекеде өзін аңдып жүргендер­ден қашып, Канберрадағы Түркия ел­шілігіне барып тығылады. Ке­йін­нен атажұрты – Ыстанбұлға орал­­ды. Болгария мұндай «сат­қын­дықты» кешіре алған жоқ. Наимның отбасына елден шы­ғуға тыйым салды. Кейінірек 1989 жылы басқа ұлт өкілдерін мәжбүрлеп «болгар» жасау заңы­ның күшін жойды. Басқа елге көшуге мүмкіндік туды. Түріктерге кез келген елге қоныс аударуға және бес жылдан кейін қайтадан оралуы­на рұқсат берілді. Міне осылайша, Сүлейменоғлы екі жыл бойы ет жақындарын көре ал­­ма­ған.

Айтпақшы, Наимның 1988 жылғы Олимпия ойындарына қа­тысуы да жыр-дастан. Болгария билігі Сүлейменоғлының байрақты бәсекеге қатысуына рұқсат беру үшін 1 миллион доллар өтемақы сұраған. Атажұртын аңсап келген арда ұлын түріктер жерге қаратсын ба?! Анадолы қажет соманы санап береді. Наимның өзінің айтуынша, қомақты қаражатты Бол­га­риядағы спорт тізгінін ұста­ған азаматтар бөліп алған сыңайлы.

Сеулдегі сол Олимпиада да Түр­кия ауыр атлетикадан жалғыз медаль жеңіп алды. Алтынды Ана­долының қанжығасына байлаған азамат Наим еді. Оның «Қарға бойлы Геракл» атануы да осы кезден басталады. Ол турнирдегі басты қарсыласы – болгариялық Стефан Топуровты шаң қаптырып, 4 рет әлем рекордын жаңартты. Ең соңында серпе көтеруден 190 килоны бағындырып, өз салмағынан 3 есе ауыр зілтемірді басынан асыр­­ды.

Сүлейменоғлы кейінгі екі Олим­пиада да қарсылас шақ келтірген жоқ. 1996 жылы Атлантадағы Олимпиададан кейін демалысқа шығатынын мәлімдеді. Наимның спорттағы ерен еңбегін ескеріп, Халықаралық Олимпиада комитеті оны «Олимпиада орденімен» марапаттап, Даңқ залына есімін енгізді.

Зілтемірді серік еткен сайыпқы­ранның спорттан мәңгілік қол үзуі қиын. Кейінірек Наим Сидней Олимпиадасына қатысып көрген. Өзі салған даңғыл жолмен келе жатқан жастармен тайталасу «Ге­раклге» оңайға соққан жоқ. Тіпті өзін саясатта да сынауға бел буды. Үш рет түрлі сайлауға түскен. Саясаттың ұңғыл-шұңғылы тау кө­терген Толағай үшін қол емес екен. Мұны жете түсінген ол шәкірт тәрбиелеуге ден қойды.

Ауыр салмақ көтеруге бейім­делген ағзаға күйбең тіршілік қо­­лайсыз келді ме, кім білсін?! Наим спорттан кеткеннен кейін бір­неше рет төсек тартып жатып қалды. Бірнеше ай ауруха­на төсегін тоздырған кездері де болған. Кейіннен жағдайы оңал­ған еді. Алайда 2017 жылы оның халі күрт нашарлап кетті. Сол жылы 18 қарашада күллі әлем­ді тамсандырған «Қарға бойы Ге­раклдың» алып жүрегі соғуын мәң­гілікке тоқтатты...