Өскеменде «Алтай – түркі әлемінің алтын бесігі» халықаралық конференция өтті. Осымен бесінші мәрте ұйымдастырылған мәдени шараға еліміздің археолог-тарихшыларынан бөлек Франция, Түркия, Әзербайжан, Жапония, Ресей мемлекеттерінің ғалымдары, бірнеше елшіліктің ресми өкілдері қатысты.
Конференцияның ашылу салтанатында Мәдениет және спорт министрлігінің жауапты хатшысы Темірболат Бақытжан сөз алып, Шығыс Қазақстанның «Рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асыруға қосып жатқан үлесі қомақты екендігін ерекше атап өтті. «Көшпенділердің әлемдік өркениеттегі алар орнына бұған дейін әртүрлі себептермен дұрыс баға берілмей келді. Облыста қабылданған арнайы бағдарлама аясында өңірден табылған құнды жәдігерлер көшпенділер өркениетінің қандай деңгейде болғандығын, Қазақстан көшпелі өркениеттің алтын бесігі екендігін анық көрсетіп отыр» деген министрлік өкілі Шығыс Қазақстанның 13 нысаны еліміздің киелі орындар тізіміне енгенін жеткізді.
Алтын толы қапшық табылды
Халықаралық шараға модераторлық еткен облыс әкімінің орынбасары Әсем Нүсіпова аймақ басшысының бастамасымен жүзеге асырылған археологияны дамыту бағдарламасы шеңберінде 2016-2019 жылдары белгілі археологтар Зейнолла Самашев пен Әбдеш Төлеубаевтың жетекшілігімен ауқымды жұмыстар жүргізіліп, сенсациялық жаңалықтар ашылғанын айтты. «Осы төрт жыл көлеміндегі археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде 25 мыңнан астам жәдігер табылды. Табылған дүниелерді музейге қою жұмыстарына да ерекше көңіл бөлініп жатыр. Мәселен, Шіліктіден шыққан «Алтын адам» мен «Үржар ханшайымы» қалпына келтірілді. Әсіресе соңғы екі жыл өңірдің мәдениет саласы үшін табысты болды. Былтыр Тарбағатай ауданындағы Елеке сазы жайлауынан бұзылмай сақталған «Алтын адам» табылды. Биыл Ұлан ауданындағы Ақбауыр үңгірінің жанынан қола дәуіріне жататын сақ қонысының орны анықталды. Бұл бағыттағы жұмыстар алдағы уақытта да жалғасады», дейді ол.
Конференцияда Зейнолла Самашев пен Әбдеш Төлеубаев биылғы Ақбауыр үңгірі маңында, Елеке сазы жайлауында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде табылған жәдігерлер, олардың ерекшеліктері туралы баяндады. «Ақбауырдан табылған сақ қонысының мерзімін біздің эрамызға дейінгі IX-XI ғасыр деп межелесек, Елеке сазындағы ескерткіштер мерзімін IX ғасыр ортасы деп шамалауға болады. Демек, Елеке сазындағы сақтар Ақбауырдағы сақтардың жалғасы. Биылғы жылдың басты жаңалығы – «Патша» қорымынан табылған мүйізі алтын сымнан өрілген бұғының бейнесі және алтыннан құйылған арқар мүсіндері мен ұсақ моншақтар. Бұл жәдігерлер бұған дейін бірнеше рет тоналған «Патша» қорымындағы тастардың арасынан кішкене қапшық ішінен шықты. Қорған сондай үлкен. Диаметрі 100 метрден асады. Таңғалдырғаны, патшаны жерді 5 метр қазып, жерлеген. Бұл – Елеке сазындағы ең үлкен оба. Қорым ең биік жерде тұр. Жазықтағы бүкіл қорғандар көрінеді. Ал алтын әшекейлер патша жерленген кезде қолданылып, кейін алғашқы тонаушылар оны байқамай ұмытып кеткен болуы мүмкін. Өкініштісі сол, патшаның сүйегі жоқ. Табылғанда қандай ғажап болар еді» деп өкінішін жеткізген археолог З.Самашев биыл Елеке сазындағы қорғандардың бірінен ерекше үлгідегі әйелдің бас киімі табылғанын, мұндай киім үлгісі Таяу Шығыс елдеріне тән екендігін, демек, қорымда жерленген кісі Алтайдың ханзадасына ұзатылып келуі мүмкін деген болжамын алға тартты.
Төрт мың жыл бұрынғы су қоймасы
Ал археолог Әбдеш Төлеубаев биыл Елеке сазы жайлауында 10 қорғанды зерттегенін, екі тізбектен 200-ге жуық ескерткішті анықтағанын, Елеке сазы мен Шілікті қорымдарының өзара ұқсастықтары, өзара байланыстары, ортақ белгілері көп екендігіне тоқталды. «2003 жылы «Алтын адам» шыққан Шілікті мен 2018 жылы «Алтын адам» табылған Елеке сазының арасы тура жолмен барсаңыз 100-150 шақырым. Бұл екі мәдениеттің жақындығын көрсетеді. Бізді таңғалдырған, тебірендірген бір дүние, биыл Елеке сазындағы қорымдардың бірінен ана мен бала қабірі табылды. Екеуі бірге жерленіпті. Баланың бас және қабырға сүйектері ғана сақталған. Анасы бір қырынан жатып, баласын оң қолымен құшақтап алыпты. Әйелдің басына тас жастық төселіпті. Мұндай дәстүр біздің халқымызда да болған» деген зерттеуші Елеке сазынан алғаш рет ауыздық табылғанын, бұл көне ауыздық түріне жататынын айтты. Археолог сонымен қатар Елеке сазы аумағынан ұзындығы 700-800 метр болатын, қола дәуіріне жататын көне су қоймасы табылғанын да сүйіншілей баяндады. «Мұндай су қоймасын ертеректе Орталық Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштерінен әйгілі археолог Әлкей Марғұлан тапқан еді. Одан кейін ешкім бұған мән бермей кетті. Қола дәуірінен бастап жер игеру жақсы дамыған. Тарбағатайдан табылған су қоймасы шамамен осыдан үш жарым-төрт мың жыл бұрын салынған. Екі таудың арасындағы сайдың батыс жағынан көлік өтетін жол қалдырған. Сайдың ортасында бұлақ ағып жатыр. Сол бұлақтың суын жинаған болуы керек», дейді археолог.
Жапондармен туыстығымыз бар ма?
Халықаралық шараға сонау Жапониядан келген ғалым, Токио университетінің профессоры Сайто Нарайя Берел қорғандарына жүргізген зерттеулерінің нәтижесін жария етті. «Зерттеулер қорытындысы бойынша Берелден табылған адамның генетикалық коды қазақ, өзбек және қырғыз халықтарымен ғана емес, бүкіл Шығыс Азия халықтарымен, атап айтсақ, жапондармен де байланысты», деді ол. Конференцияда Түркиядағы Едитепе университетінің тарих бөлімінің жетекшісі, профессор Ахмет Ташағыл «Қытай дереккөздері бойынша ежелгі түріктердің тарихы», Әзербайжан Ұлттық ғылым академиясы Археология және этнография институтының жетекші ғылыми қызметкері, доктор Тахир Шахбазов «Әзербайжандағы қыпшақтар: топонимдерде сақталған тарих» тақырыбында баяндамалар жасады. Семейдегі Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті жанындағы «Алаштану» ғылыми орталығының директоры Тұрдықұл Шаңбай Алтай тауының қадіріне жете алмай отырғанымызды, Моңғолия мен Катонқарағай арасындағы төте жол жөнделмей, жұрт екі мың шақырым жолды айналуға мәжбүр болып жүргенін қынжыла айтып, Өскеменде жарық көретін облыстық «Дидар» газетін «Хан Алтай» деп атау қажет деген ұсынысын көпшілік талқысына тастады.
ӨСКЕМЕН