БАСТЫ ТАЛАП — ҚАРЖЫНЫҢ ТИІМДІ ЖҰМСАЛУЫ

Тілдің қолданыс аясын кеңей­туді қамтамасыз етуде орын алған кем­ші­ліктердің себебін анықтау мақ­сатында республика прокурор­лары тексерулер жүргізіп келеді. Прокурорлық тексерулер қоры­тындысына қарасақ: - көптеген мемлекеттік ор­гандар мен мекеме басшыларының тілдің қолданыс аясын кеңейтуге қатысты жұмысты ұйымдастыруы өте төмен деңгейде екенін; - қызметкерлерінің мемлекеттік тілді жетік білуіне және іс қағаз­дарын мемлекеттік тілде жүргізуіне өз дәрежесінде назар аудармай­тынын; - соның кесірінен ісжүргізу мен құжат айналымының 75 пайызы тек ресми тілде жүргізілетінін анық­тады. Соңғы төрт жылда жалпы рес­публика аумағында прокуратура органдары жүргізген тексерулер нәтижесінде 1000-ға жуық заң бұ­зушылықтар анықталып, олардың алдын алуға және жоюға бағыттал­ған 819 ұсыныс, 17 наразылық ен­гізіліп, оларды қарау қорытынды­сы­мен 368 жеке тұлға әкімшілік және тәртіптік жауапкершілікке тар­тылды. Бұдан басқа, тіл мәселесі бойынша 253 заңға түсіндірулер берілді. Жүргізілген тексерулер нәти­же­сінде жыл сайын кездесетін және бір-біріне ұқсас заң бұзушылық фак­тілері анықталды. Мысалы, кейбір өңірлерде халыққа қызмет көрсететін мемлекеттік мекемелер өзінің күн­де­лікті жұмысында мемлекеттік тілді қолданбай, тек көзбояушылық ре­тін­де кестелер, маңдайшалар, көрнекті ақ­параттар орналастырумен шек­тел­ген. Мұның себебі, кейбір мем­ле­кеттік мекеме басшылары жұмысты мемлекеттік тіл­дің қолданыс аясын кеңейтуге бағыттамай, оны басты мақсатқа айналдырмай, тек тіл қол­да­ны­сын тексеретін уәкілетті орган­ның алдында есеп беру үшін көзалдау жасап отыр. Көптеген құзырлы орындар сөз жүзінде мем­лекеттік тілге 2-3 жыл бұрын көшіп қойғанымен, әлі де аудар­ма­шы­­лар­дың қыз­метіне жүгіну­мен келеді. Осы орайда “Тіл туралы” заңна­ма­да (9-бап) көрсетілген ак­тілердің мем­лекеттік тілде әзірленіп, қажет бол­ған жағдай­да, мүмкіндігінше, басқа тілдерге аударылуы қам­тамасыз етіле оты­рып, оларды әзірлеу орыс тілінде жүргізілуі мүмкін деген норманың кері әсері байқалады. Сөйтіп, бір­тұтас тіл саяса­тын жүргізу үшін мемлекеттік органдар мен басқа да ұйымдардың күш-жігерінің үйлесімділігін арттыра түсу қажет болып отыр. Яғни, еліміздің Парламенті осы уақытқа дейін бір ғана заңды (“Көші-қон туралы”) қазақ тілінде қабылда­ға­нын ескере отырып, келешекте Үкі­мет заң жо­ба­ларын Парламент­ке мемлекеттік тілде ұсынса, бұл іс-шараның осы үр­дісті жалғастыруға оң әсерін ти­гізері сөзсіз. Жоғарыда, мемлекет тарапынан тілдің қолданыс аясын кеңейтуге, оқытуға және дамытуға керек қара­жат қажетті деңгейде бөлініп жат­қа­нын айттық. Осы бөлінген қара­жат тек типті кітаптар, лингофон­дық құралдар, сөздіктер сатып алуға және тағы басқа әдістеме­лер­мен қамтуға арналған. Алайда, про­курорлық тексерулер кей аймақ­тар­да осы қаражат мемлекеттік тілдің да­муына мүлде қатысы жоқ бағыт­тарға жұмсалатынын анықтады. Мысалы, Жамбыл облысының тілдер бас­қар­масы жанындағы тілді оқыту ор­талығы азаматтарға қазақ тілін оқыту үшін: “Ночная бабоч­ка”, “Кто же вино­ват”, “Мои друзья головорезы” және “Я-вор в законе” атты орыс тілінде жазылған кітаптарды оқу әдіс­темесі ретінде сатып алған. Бұ­дан басқа, аталған орталық облыс­тық бюджеттен тілді оқытуға бөлін­ген 18 миллион теңгенің жартысын, яғни 9 миллион теңгені ғимаратты жалдауға жұмсаған. Осы мысал кей өңірде тіл туралы бағдарламаға өз деңгейінде көңіл бөлмейтінін және бюджеттен бөлінген қаражаттың тиімсіз мақсатқа жұмсалғанын көр­се­теді. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметшілерге тілді оқытуға бюд­жеттен үлкен қаржы бөлінгенімен, қазіргі тілді үйретудің тәсілін тамы­рымен өзгертпесе, оқытушы агент­тіктердің жауапкершілігін күшейт­песе, олардың қандай нәтижеге жет­кені тексеріліп тұрмаса, мемлекеттің ақшасы босқа шашыла бермек. Оқыған азаматтар іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуге, құжат­тар­ды ресімдеуге және тіл үйрену тәжірибесін әрі қарай нығайтуға ешқандай әрекет жасамайды. Ал, еліміздегі жұмыс істеп жатқан шетел компаниялары азаматтарды жұмысқа қабылдау кезінде міндетті түрде ағылшын тілін білуін талап етеді. Осы компанияларда жұмыс істеймін, жоғары айлық аламын деген азамат­тар ағылшын тілін оқытатын курс­тарға қатысып, екі-үш ай ішінде то­лық меңгеріп, шетел компания­ларына жұмысқа орналасады. Бұл мысал біздің мемлекеттік тілдің қа­жет­тілігін арттыра алмай отырғаны­мыз­ды, сондай-ақ, мемлекеттік тілді үйретуге бағытталған бүгінгі әдіс­темелік құралдардың төмен деңгейде екенін көрсетеді. “Тіл туралы” Заңның 23-бабында мемлекеттік тілді белгілі бір көлемде және біліктілік талап­тарына сәйкес білуі қажет кәсіп­тер­дің және лауазымдардың тіз­бе­сі заңдармен белгіленеді делінген. Дегенмен, заң күшіне енгеннен бастап осы мер­зімге дейін аталған біліктілік талап­тары бойынша заң актісі қабылдан­баған, ал мемле­кет­тік қызметке үміткерлерден қазақ тілі бойынша тестілеу фор­мал­ьды түрде жүргізіледі. Тіл саласындағы заң бұзушы­лық­тардың туындауының негізгі себеп­тері мынадай: біріншіден, мем­ле­кеттік қызметшілердің қазақ тілін мең­геруіне басшылар талап қой­майды; екіншіден, Заңның 24-бабына сәйкес, “Тіл туралы” заңды бұз­ғаны үшін лауазымды тұлға­лар­дың жауап­тылығы қарастырылған. Алайда, мұнда бірінші басшының жауап­кер­шілігі көрсетілсе де, уәкілетті орган­ның құзіреті нақты айқындалмаған. Осының салдары­нан, осы күнге дейін бір де бір мемлекеттік орган тіл туралы заңды бұзғаны үшін жауапкершілікке тартылмаған, себебі, заңнамада жауапкершілік көзделмеген. Сон­дықтан, Тіл туралы Заңның осы механизмін жетілдіру қажет; үшін­ші­ден, қазақ тілінің қолда­ныс ая­сын кеңейтуге бағыт­талған шара­ларды іске асыруда мемлекеттік органдар көбіне жеделдете оқыту курс­тарын ұйым­дастыру және бө­лінген бюджет қаражатын игеру туралы есеп берумен шектеледі. Бірақ, мем­лекеттік тілді қолда­нысқа тереңдеп енгізудегі негізгі қиындық қаржы тапшылығында емес, сол қаражаттың тиімді жұм­салуында. Соның нәтижесінде қанша адамның мемлекеттік тілде іс қағаздарын еркін жүргізіп, таза сөйлейтін дәрежеге жетуінде болуы тиіс. Қысқасы, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту жолдары ретінде мына мәселелерге назар аудару қажет: Бірінші, қазақ тілін оқытудың жаңа, тиімді жолын ұйымдастыру; екінші, тілді оқытатын орта­лықтар­дың жауапкершілігін арттырып, уәкілетті органдардың формальды түрде сертификаттар беруінің жо­лын кесу; үшінші, тілді оқыту құ­қығын тіл оқыту әдіс­темесі, педа­гогикалық, кадрлық мүмкіндігі, тәжірибесі бар инс­титуттарға бекіту; төртінші, заң жобаларын қазақ тілінде дайын­дауға қабілетті мамандарды даярлау, т.б. “Тіл туралы” заңның 4-бабына сәйкес, Қазақстан халқын топтас­тыру­дың аса маңызды факторы бо­лып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру Қазақстан Республикасы­ның әрбір азаматының парызы екенін үнемі есте сақтау керек. Міне, осы жағдайда ғана мем­ле­кет­тік органдарда құжат айналымы­ның қазақ тілінде жүргізілуін қам­тамасыз ету мүмкіндігі арта түседі. Мұхтар ЖӨРГЕНБАЕВ, Бас Прокурордың орынбасары.