Отандық автоөнеркәсіп қалай дамып келеді?

Өндіріс қалай құрылды?

Жалпы, отандық авто­өнер­кә­сіп тарихына тоқталсақ, 2003 жылы алғашқы «НИВА» авто­кө­лігі шығарылған болатын. Өнді­ріс көлемі бар болғаны бірнеше мың бірлікті құраған (2010 жылы ең көбі – 4 мың дана) сол жылдары шығарылатын өнім желісін тек ВАЗ маркасының көліктері құ­­рады. Автомобиль нарығының не­гізгі бөлігі импортқа тиесілі бол­ды.

Кәсіпорындардың нақты мін­дет­тері мен дамудың негізгі ке­зеңі 2010 жылы моторлы кө­лік құ­ралдарын өнеркәсіптік тұрғыдан құ­рас­тыру туралы алғашқы келі­сім­дерге қол қоюдан бастал­ды. Дегенмен, саланы дамыту жөнінде қабылданған келі­сім­дердің тиімділігі төмен болып, са­ты­латын отандық авто­мо­биль­­­дердің үлесі 2016 жылы тек 26 пайызды құрады. Яғни ынта­­ландырудың жаңа әдістері қа­жет еді. Осыған байланысты Үкімет қосылған құн салығы (ҚҚС) бойынша преференциялар, кәдеге жарату алымын ен­гі­зу, жеңілдікпен несие беру және лизинг бағдарламасын әзірлеу, өнім экспортын қолдау секілді саланы ынталандыру шараларын қабылдады. Өнер­кә­сіп­тік кооперация бағдар­ла­ма­сы іске қосылды.

Аталған саланы да­мытуға «Са­ры­­арқа­­АвтоӨне­р­кәсіп» ЖШС стра­те­гия­лық әріптесі ре­тін­де СМС-JAC Motors сынды ірі тран­сұлттық инвесторды тартты. Осының барлығы сала­ны дамыту, ынталандыру бағ­дар­ламалары бойын­ша жаңа тәсілдерді енгізудің нәти­же­сінде жүзеге асырылды.

Коммерциялық техника өнді­рі­сіне келер болсақ, елімізге жа­һан­дық ойыншылар тартыла бас­та­ды. 2005 жылы Қазақстанға келген алғашқы ірі өндіруші КамАЗ болатын. Содан кейін Dae­woo, Hyundai, IVECO, ANKAI және басқа да маркалар өз өнді­рістерін ашты. Соның нә­ти­­­жесінде, қысқа мерзім ішін­де салық аударымдары есе­бі­нен бюд­жетті жүйелі түрде толық­ты­ра­­тын, іргелес салаларды есепке ала отырып, ондаған мың жұмыс орны бар тұтас сала құрылды. Автоөндірушілер саны артып, адал бәсекелестік дами бастады.

Бүгінгі таңда машина жасау – өңдеу өнеркәсібінің қарқынды дамып келе жатқан салаларының бірі. 2010 жылдан бастап Индуст­риял­ық-инновациялық даму мем­ле­кеттік бағдарламасын іске асы­ру кезеңінде елімізде шама­мен 400 млрд теңгеге 130-дан астам жаңа машина жасау өнді­рі­сі іске қосылды. 14 мыңнан астам жұ­мыс орны ашылды. Бұл кәсіп­орын­дар өнімнің барлық дер­лік тү­рін шығаруды игеріп үлгер­ді (жинақтаушы және қосал­қы бөлшектерден жоғары дәл­дік­ті техниканы құрастыруға дейін) және мұнай-газ, металлур­гия, сондай-ақ агроөнеркәсіп се­кіл­ді экономиканың базалық сек­тор­ларының қажеттіліктерін қам­та­ма­сыз етеді.

Қазіргі таңда Қазақстанда ав­то­­көлік құралдарының барлық са­на­тының өндірісі қолға алын­ған. Елімізде 167 автомобиль моделі, соның ішінде 39 жеңіл мо­дель, 22 әлемдік бренд жина­ла­ды.

 Сала драйвері

Қазақстанның 2015-2019 жыл­­­дарға арналған индус­триялық-инновациялық даму мем­ле­кет­тік бағдарламасында авто­­өнер­­кәсіп басым саланың бірі ре­тінде көрсетілді. Мемлекеттік бағ­дарламада әлемдік трендтер Қа­зақстанның автомобиль өнер­кәсібін дамытуға ықпал ете­тіні, оған қоса металлургия, резіңке бұйымдарының өндірісі, шыны өндірісі, тоқыма өнер­кә­сібі, элек­тр жабдықтары мен құ­рал­дары өндірісі, ҒЗТКЖ және т.б. секілді іргелес салаларды дамытуға да септігін тигізетіні айтылды. Екі бесжылдықта автомобиль жасау Қазақстанның машина жасау саласының драйверлерінің бі­ріне айналды. Ірі торапты құ­рас­тырудан (DKD) ұсақ торапты құ­растыруға (CKD) көшу іске асырылды. Мысалы, шанақтарды дәнекерлеу және бояу бойынша технологиялық операциялар қолға алынды. Қазір елімізде сатылатын автомобильдердің 60 пайызы Қазақстанда шы­ға­рыл­ған.

Автоөнеркәсіпті жергі­лік­тен­ді­рудің орташа деңгейі 33 пайыз­ды құрайды, ал кейбір үлгілер бо­йынша ең жоғары деңгейі 50 па­йыздан асады. 2010 жылдан бастап өндіріс көлемі 12,5 есеге өсті (2010 жылғы 4 мың бірліктен 2019 жылы 50,4 мың бірлікке дейін). Машина жасаудың жалпы көлеміндегі автоөнеркәсіп үлесі 2010 жылғы 4 пайызға қарағанда 26 пайызға жетті. Өнеркәсіптегі автоөнеркәсіп үлесі 1,9 пайызды құрады. 2019 жылы автомобиль өнеркәсібінде 359,5 млрд теңгеге 50 447 бірлік көлік құралы өнді­ріл­ді, нақты көлем индексі (НКИ) 162,5 пайызды құрады. Оның ішінде 44 077 жеңіл автомобиль өн­ді­рілді, өндіріс өсімі 46,8 па­йыз­­ды құрады.

Сатылымдағы қазақстандық авто­­мобильдердің үлесі 59 па­йыз­­ға дейін артты (2018 жылы – 49 пайыз), Қазақстанда ең көп сатылатын автомобиль брен­­дінің 5-нің 4-і отандық өнді­ріс­ке тиесілі. Қазақстандық автобизнес қауымдастығының мәлі­ме­тін­ше, 2019 жылы 16 332 Hyun­dai автомобилі (+75,7 пайыз), 14 623 бірлік Lada (+9,8 пайыз) және 5 366 Ravon автомобилі (+912 пайыз) өндірілді. Сондай-ақ бестікке Kia (3683 бірлік) және JAC (2 775 бірлік) маркалары кірді. Елде өндірілген авто­көліктердің жартысы дер­лік ірі автокөлік өндіруші «Сары­арқа­АвтоӨнеркәсіпке» тиесілі. Қостанай зауыты өндірісті екі есе ұлғайтып, жалпы сомасы 186 609 млн теңгеге 25 802 дана­ға дейін жеңіл автомобильдер, жүк көліктері мен автобустар шы­ғар­ды.

 Экспорт нарығы

Ішкі қазақстандық нарықтың шағын көлемін ескере отырып, отан­дық машина жасаушы­лар ұзақмерзімді жоспарлауда экс­порттық көлемді ұл­ғай­ту­­­ды қарастыруы тиіс. Мем­л­е­­­кеттік органдар тиісті жұ­мыс­­­­тарды жүргізіп жатыр. Мә­­се­­лен, Қазақстан Респуб­ли­­­ка­­­­­­сында экологиялық таза ав­то­­­­­­мобильдер өндірісін ынта­лан­­­дыру тетігі аясында авто­өнер­­­кәсіп кәсіпорындарын экс­порт­­тық қаржыландыру көз­дел­­ген. Маркетингтік ілге­рі­ле­­ту­­мен қатар, ел ішінде дайын өнімді та­сы­малдауға және экс­­порт­тық нарықтарда өнімді сер­­ти­­фикаттауға жұмсалған шы­­­ғын­дар­дың бір бөлігін өтеу ша­ра­лары көрсетіледі. Бұл біз­дің кәсіп­орын­­дар­ға сырт­қы на­рық­қа қол жет­кізуді же­ңіл­детуге мүмкіндік бер­ді. Өз кезе­гін­де отандық кә­сіп­орындар жүр­гі­зілетін техно­ло­­гиялық опера­циялардың санын арттырып, жергілікті үлес пен материалдарды пайдаланып, ірі серия­лы өндіріске шығуы тиіс. Сонымен қатар Қазақстанда авто­­­компоненттік базаны дамыту жоспарлануда. Атқарылған жұ­­­мыстың нәтижесінде экспорт 2018 жылмен салыстырғанда 10 есе­ге артты. 2019 жылдың қоры­тын­дысы бойынша 2 629 автокө­лік экспортталды. Авто­мо­бильдер кө­бі­несе Ресей Феде­рациясы мен Өзбекстанға экспортталады. Шетелдік саты­лым­дардың негізгі бөлігін 2019 жылы JAC (1471), Hyundai (716) және Ravon (442) маркалары құрады. Бұл маркаларға көршілес елдерде марка­лардың дистрибьюторлары тапсырыс береді.

 Өнеркәсіптік үрдістер

Соңғы жылдары авто­өн­ді­рушілер жаңа нарыққа қол жет­кі­зу, өткізу желісін кеңей­ту, жаңа технологиялар алу мақ­са­тын­­да стратегиялық серік­тес­тер­­ді іздестіруде. Кейінгі кезде авто­­мобиль саласын дамытудың не­гіз­­гі бағыттары отынның жаңа түр­лерін пайдалану, жаңа конс­трук­­циялық материалдарды қол­дану, жайлылықты арттыру есе­бінен жанармай тұтынуды айтар­лықтай төмендету, сапалық және баға белгілері бойынша да, нысаналы мақсаты бойынша да модельдік қатарларды әртарап­тан­дыру болды.

Қазақстандық машина жасау экологиялық таза көліктің да­муы­на байланысты жалпы әл­ем­­дік трендтен қалыс қалып жатқан жоқ. 2014 жылы электро­мо­биль­дердің бірінші партиясы шы­ға­рылды, сондай-ақ отандық өнді­­рістің 15 электрлі автобус қол­даныста.

 Дамыту шаралары

Үкімет саланы ынталан­ды­­ру бойынша шараларды қа­был­­дады, оның ішінде ҚҚС бо­йынша артықшылықтар, жеңіл­дік­пен несиелендіру және лизинг бағдарламасын әзірлеу, өнім экспортын қолдау тетіктері бар. 2019 жылы маусым айын­да 2019-2024 жылдарға арнал­ған машина жасауды дамыту жөніндегі Жол картасы бекі­тіл­ді, бұл машина жасаудың бар­лық шағын салаларын қамтиды және қолдау шаралары бойын­ша іс-шаралар кешенін қарас­тырады. Олар – салық артық­шы­лықтары, қаржылай және шикі­зат­тық қолдау, білікті кадрлармен қамтамасыз ету және тағы бас­қалары.

Кооперациялық байланыс­тар­­­ды дамыту үшін 2019 жылы 3 сә­уірде Қазақстан мен Ре­сей Фе­дерациясының ара­сын­­­да Бір­лес­кен іс-қимыл бағ­­д­­ар­­­ла­­масы қа­былданды. Бұл ке­­ле­сі жо­ба­лар­дағы коо­пе­­ра­­­ция­­ны қа­рас­ты­ра­ды. Айталық, өнер­кә­сіптік коопера­ция бағ­дар­ла­масы аясында «КамАЗ» ЖАҚ, «АВТОВАЗ» ЖАҚ және «Хендэ Мотор Ману­фактуринг Рус» ЖШҚ жүк авто­мобильдерінің жетекші білік­те­рінің басты беріліс редукторларын шығару зауытын, құю зауытын және ғылыми-зерттеу инжиниринг орталығын салу бойынша бірлескен жобаларды іске асыруды пысықтау басталды.

Алматы қаласында «Hyundai» жең­іл автомобиль маркасын шы­­ға­ратын «Hyundai Trans Kaz­akhs­tan» ЖШС жаңа зауы­ты­ның құрылысы басталды, оның қуаты бірінші кезеңде жылына 30 мың бірлікті, ал екінші кезеңде 45 мың бірлікті құрайды.

СМС-JAC Motors «Сары­ар­қ­аАвтоӨнеркәсіп» ЖШС ала­ңын­да өндіріс көлемін арттыру және шығаратын автомобильдер желісін кеңейтуден басқа, автокомпоненттер өндірісін жолға қоюды жоспарлап отыр. Қытайлық серіктестерімен ынты­мақ­­тас­тық аясында шиналар мен двигательдер шығаратын зауытты іске қосу жоспарланған, бұл Қазақ­стандағы автокомпонент базасын дамытуға қуатты сер­пін бермек. Сонымен қатар Ден­сау­лық сақтау мен Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлері Қазақстан Рес­пуб­ли­касында санитарлық көлікті жаңарту бойынша Жол картасын бекітті, бұл санитарлық кө­лік­­­ті лизингтік қаржыландыру теті­­гі есебінен жаңартуға мүм­кін­дік береді. Жол картасына сәйкес облыс әкімдіктеріндегі, рес­публикалық маңызы бар қала­лардағы денсаулық сақтау басқармалары үшін лизингтік қаржыландыру шарттары мынадай: лизинг мерзімі 5 жыл, сыйақы мөлшерлемесі отандық тауар өндірушілер үшін 7 па­йыздан аспайды, аванс төлемі қарастырылмаған, жеңілдік ұсынылатын кезең 12 айға дейін. 2019 жылы 800 жедел жәрдем көлігіне және 2019-2020 жылдары 18 жылжымалы медициналық кешен үшін 10 млрд теңге бөлінді.

 Өндірушілерді қолдау

Автоөндірушілерге өң­деу өнер­­кә­сібіндегі бас­қа кәсіпо­рын­­дармен қатар арнайы инвес­ти­­ция­лық келісімшарттар аясында салық және кедендік жеңілдіктер ұсынылады. Бұл шара­лар жеңілдікті несиелендіру бағ­дарламаларымен қатар авто­кө­лік құралдарының қазақ­стан­дық экологиялық таза өндірісін д­а­­мытуды ынталандырады. Қа­зақстанда экологиялық та­за кө­лік құралдарының шы­ға­­­­рыл­уы­на байланысты, 2018 жыл­­­дан бас­тап автоөндірушілер то­лы­­­­ғымен бесінші экологиялық сы­­ныпқа көшті, соның ішінде ком­мер­ция­лық техниканы да­йын­дауда да электрмобильдер өнді­рі­сі иге­ріл­ді.

Экологиялық таза көлік құ­рал­дарын өндіруде (Еуро-4 және одан жоғары экологиялық клас­тарға сәйкес келетін, электрд­ви­га­­тельдері бар) және өнеркәсіптік құ­растыру туралы келісім аясын­да жергіліктендіруді кезең-ке­зең­­мен арттыру бойынша та­лап­­тарды орындау кезінде өн­ді­рушілер өндірістік процес­тер бойынша шығындардың орнын толтыру түріндегі ынта­лан­­ды­руға үміткер бола алады. Автомобиль өнеркәсібінің жер­­гіліктендірілуінің орташа дең­ге­йі 33 пайызды құрайды, жекелеген модельдер бойынша ең жоғарғысы 50 пайыздан асады. Ынталандырушы дамыту ша­ра­ларымен бірге жергілікті қам­ту үлесі мен өндіріс көле­мін арттыру шығарылатын көлік құрал­да­рының құнын төмен­де­ту­ге ба­ғыт­талған.

Өңдеу өнеркәсібін қолдаудың жалпы шараларынан басқа, же­ңіл­­дікпен автонесиелендіру және же­ңіл­дікті лизинг бағ­дар­ла­ма­­ла­ры өзінің нәтижелігін көр­сетті, соның аясында «БРК-Ли­зи­нг» АҚ жұмыс істеген 4 жыл ішінде 50 млрд теңге бөлінді (42 млрд теңге – автонесиелендіруге, 8 млрд теңге – лизингке). 2019 жылғы қазан айынан бастап «БРК-Лизинг» АҚ арқылы Ұлт­тық банктің жеңілдікпен авто­не­сиелендіру бағдарламасы іске қосылды, сол арқылы 5 жыл бойы 100 млрд теңге бөлу көзделген (жыл сайын 20 млрд теңгеден). Бағдарлама тұрғындар арасында зор сұранысқа ие, бүгінде қара­жат­ты екінші рет игеру жүр­гізіл­уде.

 Автобус паркін жаңарту

2019 жылдың 12 айында автобус шығару көлемі 2,5 есе өсті (1 076 бірлік). Қосымша ын­та­­ландыру ретінде 2018 жыл­дан бастап қазақстандық өнді­ріс­тің автобустарын лизингке өткізу бағдарламасы жұмыс іс­тей­­ді. Республикалық бюджет­тен «БРК-Лизинг» АҚ-ға 33,5 млрд теңге бөлінді, бүгінде 1 550 бірлік автобусты жеткізуге қар­жы­ландыру жасалды. «БРК-Лизинг» АҚ мәліметі бойынша, 2020 жылғы қаңтар айындағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында тозған авто­бус­­­тар паркін жаңарту жөнін­дегі кешенді жоспар аясында 904 Yutong автобусы, 330 Ankai автобусы, 181 Daewoo автобусы, 75 Golden Dragon автобусы және 60 DongFeng автобусы өндірілуде және оның бір бөлігі жеткізілді.

Даму келешегі

Сөз соңында еліміздегі автомобиль саласының дамуы үшін перспективалардың шыны­мен де жоғары екенін атап өткен жөн. Өйткені отандық авто­мо­биль жа­сауды дамыту мем­­­ле­кеттің орташа және ұзақ­мер­­­зімді жос­­пар­лау бойынша бағ­дар­ла­малық құжаттарында белг­іленген мүд­де­ле­­ріне және басым­дық­тарына сай келеді.

Биыл Қазақстанда 10-нан астам жаңа автомобиль моделінің өнді­рісі басталады. Қысқа мерзім ішін­де автомобиль өнеркәсібі өнім­дерінің жалпы көлемін 100 мың автомобильге дейін жеткізу жоспарланған, соның ішінде 10-15 мыңы – Ресейге, Қырғызстанға, Өзбекстанға, Тәжікстанға, Бела­русь­ке, Әзербайжанға және басқа да елдерге экспортталады.

Алматы қаласының Индус­трия­лық аймағында қуаты жылына 45 мың бірлікті құрайтын «Hyundai» зауыты ашылды. Жаңа зауыт құрылысына салынған инвестициялар көлемі 25 млрд теңгені құрады. Екінші кезегі және шанақты дәнекерлеу мен бояу технологиялық операциялары орындалатын алғаш­қы автомобиль өндірісі 2020 жылдың қыркүйек айына жос­пар­ланған. Кәсіпорын 700-ге жуық жаңа жұмыс орнын құруға мүм­кіндік береді. Қазақстан өңір­лерінде дилер желісін құру шағын және орта бизнестің дамуына оң ықпалын тигізетін болады.

Биыл қаңтар айының соңын­да ел Премьер-Министрі А.Маминнің қатысуымен «Узав­то­саноат» АҚ және «Kazakh­Export» экспорттық сақтан­ды­ру компаниясы» АҚ арасында ын­тымақтастық туралы келі­сім­ге қол қойылды, сондай-ақ «СарыарқаАвтоӨнеркәсіп» ЖШС мен «UzAuto Motors» АҚ арасында автомобильдердің машина жиынтықтарын жеткізу туралы шартқа қол қойылды.

Келешекте автомобиль өнер­кә­сібінде 2021 жылдың басынан бастап көлік құралдарын өн­ер­­­кәсіптік құрастыру туралы жаңа келісімдерге көшу жо­лы­­мен жергілікті қамту үлесін ұл­ғайту жұмыстарын жал­ғас­ты­ру, қазақстандық авто­өн­ді­ру­ші­лердің серіктестерімен өнді­ріс­тік кооперацияны дамыту, соның ішінде автокомпоненттер өн­ді­рі­сі, сондай-ақ электромобильдер өнді­рісін игеруді жал­ғас­­тыру көзделген.