Өзендер арнасы қашан кеңейтіледі?

Бұл жағдай сол кездегі су тасқыны табиғи апат деп танылса да, белгілі бір деңгейде тех­ногендік факторлар да қылаң бергенін көр­сет­ті. Әлбетте, болар іс болып, бояуы сіңді ғой. Сондықтан бұл мәселені тағы да қай­та­лай бергіміз келмеген. Әйтсе де, бүгінгі әң­гімеміз жоғарыда айтылғандай, Ақтөбе қала­сы маңындағы өзендер арнасын кеңейтуге қатыс­ты болғандықтан бұдан 3-4 жыл бұрынғы су тас­қыны жөніндегі әңгімені айналып өте алма­дық.

Сол жылы құрылған республикалық комиссия өңірге бірнеше миллиард теңгенің шығынын келтірген тасқынды табиғи апат деп жариялады. Содан кейін Ақтөбе қаласы маңындағы сегіз өзеннің арнасын қалпына келтіру үшін республикалық бюджеттен 6 миллиард теңге қаражат бөлінді. Бұдан әрі осы мәселеге орай арнайы жоба жасалып, оны жүзеге асыру «Антарес Платинум» ЖШС-нің бас инженері Еркін Тәжғалиевке тапсырылған. Әрі ол өзендер арнасын кеңейту жөніндегі жобаның авторы болып белгіленді.

Осы арада Е.Тәжғалиев су инженериясы саласында әжептәуір тәжірибе жинақтаған білікті маман екенін жоққа шығара алмаймыз.  Ол қолға алған жобаның пайдалы, тиімді тұс­тары мол екенімен де келісуге болады. Мұның алдында бүгінгі көтеріліп отырған мәселеге қатысты Ақтөбе облыстық әкімдігінде өткізілген мәжілісте Е.Тәж­ғалиев өңірдегі су ресурс­тарына қа­тысты инженерлік жобалардың кем­шін тұстарына тоқтала келіп, 2017 жылғы су тасқыны тағы да қайталанса, Қарғалы мен Ақтөбе су қоймаларына жиналған 700 млн тек­ше метр су қалаға апат әкелуі мүмкін екенін ал­ға тартты.

Сонымен бірге жоба авторы осы мәжілісте сонау жетпісінші жылдары Қарғалы мен Елек өзендеріне салынған көпірлердің әбден тозығы жеткенін, сондай-ақ облыс орталығында суағар жүргізілмегенін айтып берді. Бұл ой-пікірлермен де келісуге болады. Әйтсе де, өз саласын жетік меңгерген осындай кәсіби бесаспап ұйымдастырушының өзен арналарын кеңейту жөніндегі іс-қимылдары қала тұрғындарының, соның ішіндегі табиғат қорғаушылары мен экологтардың, бау-бақша коопе­ративтері өкілдерінің тарапынан толық қолдау таппай отыр.

Айталық өткен жылдары өзендер арнасын кеңейту жобасы аясында жағалаудағы көкке бой созған зәулім бәйтеректердің орынсыз оталғаны, оның ішінде Қызыл кітапқа да кіретін ағаш түрлері де бар екені жергілікті тұрғындардың наразылығы мен өкпе-реніштерін туғызды. Рас, бұдан  үш жыл бұрынғы су апатынан тиісті сабақ алынуы керектігін ешкім жоққа шығара алмайды. Мемлекет тарапынан облыс орталығы төңірегіндегі өзендердің арнасын тазалау мен кеңейтуге қо­мақты қаражат бөлінгені де алдыңғы пікіріміздің айғағы. Осы орайда бө­лінген бюджет қаражатын тиімді жұм­сау, бұл істе ысырапшылдыққа жол бермеу қажеттілігі де ұдайы назарда болғаны жөн. Сондықтан бұл тұрғыда жобалаушылар тасқын судан алдын ала қорғану мен сақтану делінетін біржақты ойдың жетегінде кетіп, оның салқыны табиғаттың тепе-теңдігі бұзылуына тиіп жатса, қалайша қынжылмассың.

Айталық, 2017 жылдан кейін­гі кезеңде тұтастай республика аумағын­дағы өзендер мен су айдындарының екі пайызын құрайтын Ақтөбе өзендерінде су мөлшері әжептәуір азайып кеткені тұрғындардың алаңдаушылығын туғызуда. Сөйтіп бірде көл, бірде шөл болып тұратын табиғаттың қы­ты­­мырлығынан өткен жылы қала ма­ңындағы Сазды, Песчанка және Бұтақ өзендерінің арнасы мүлдем тартылып, Елек пен Қарғалы өзендерінің түбіндегі саяжайлар сусыз қалып отыр. Жер бетіндегі сулар тартылған соң, жер астындағы сулар да азайып, кері шегініп барады. Осылайша табаны тереңдетілген өзендер құрғап, сусыз қалып жатса қолға алынған жобадан не үміт, не қайыр?!

Сонымен бірге былтыр су тап­шылығы зардабын қатты тартқан Ақтөбе жұртшылығы биыл да сондай көріністің қайталануына куәгер болатын түрі бар. Тек биылғы мамыр айының жаңбырлы болғаны ғана күрделі құбылыстың бетін сәл бері қаратқандай көрінеді.

Өзендер арнасын кеңейту жөнін­дегі жобаға қатысты өткен жылы 3 қылмыстық іс қозғалғаны да ойландырмай қоймайды. Соның ішінде сотта екі қылмыстық іс қаралып, мердігерлерге айыппұл төлеу жөніндегі шешім шығарылса, қалған бір қылмыстық іс әлі күнге дейін аяқталмай келеді.

Ақтөбе өзендерін тазалау мен терең­детуге және арнасын кеңейтуге қа­тысты өңір жұрт­шылығы арасында түсінбестік пен дау-дамай туғызған мәселелер Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігіне де жолданды. Өткен жылы Ақтөбеге келген сапарында министр Мағзұм Мырзағалиев бұл жобаны тағы да ой елегінен өткізіп, оған тиісті түзетулер мен толықтырулар енгізу қажеттігін және осы іс толық, нақты шешімін тапқан кезге дейін жобаны тоқтаттыра тұру керектігін айтқан еді.

Министр қойған талаптар толық шешімін тапты ма? Биыл осы жобаға қатысты жұмыстар одан әрі жалғаса ма, жоқ па? Облыс әкімінің орынбасары Руслан Хамбаров жетекшілік еткен мәжілісте осы сауалдарға айқын жауаптар қайтарылмағаны, өзендер арнасын кеңейту мәселесіне орай тайға таңба басқандай тоқтам мен байлам жасалмағаны өкінішті-ақ.

Ендеше, жан-жақты ойластырылмай асығыс жасалған жобаның кемшін тұстары жөнінде не айтуға болады? Бұл жөнінде қоғамдық пікір жобаға кім тапсырыс бергені, оның техникалық міндеттемелері қандай екені тұрғындар үшін белгісіз күйінде қалып отырғанына қарай ойыса береді. Жобаға жергілікті мамандардың қатысуы жөніндегі мәселеде де жариялылықтың болмауы да кейбір түсінбестіктердің орын алуына түрткі болуда. Табиғатқа қатысы бар жобалар дұрыс жүргізілмесе, бұл жағымсыз жайт тұтастай экожүйеге нұқсан келтіруі әб­ден мүмкін. Өйткені мұндай жағдайда өзен ма­ңайын­да жануарлар мен өсімдіктер дүниесі жойы­лып кетпесіне ешкім кепілдік бере алмайды. Сонда «тоқал ешкі мүйіз сұраймын деп, құлағынан айырылыпты» дегеннің кері болып шықпай ма?

Жоғарыда айтып өткеніміздей, тұтас республика аумағындағы өзен­дердің 2 пайызын құрайтын Ақтөбе өзендерінің тек өзіне тән ерекшелігі бар екені де елеулі мә­селе. Бұл – оның жерасты су көз­дерімен жалғасып жат­­қаны әрі өзен арналарының бұ­лақ көздерімен ұда­йы толыға түсе­тіндігі. Осы жерасты су ресурс­­тары салмағы жер қайыс­тыратын ауыр тех­ни­калардың жаншып, таптау нәти­жесінде жермен жексен жойылып, көмілетін болса, жобаның «бір кем дүние» болғаны да.

Облыс әкімдігінде өткізілген жиында осын­дай әттеген-айларды алға тартқан Алға ауданындағы шаруа қожалығының жетек­шісі, өңірдегі фермерлер қозғалысының бел­ді өкілі Александр Мандрыкин осындай жауап­сыздықтың кесірінен Песчанка және Бұтақ өзендерінің бойында оның суы тартылып, тек балшық қалғанын қынжыла жеткізді. Әрі ол мұндай жағдайда өзен арналарын алып бульдозерлермен таптауды жалғастыру оң нәтиже бере қоймайтынын мәлімдеді.

Қалай дегенде де, Ақтөбе қаласы маңындағы өзендер арнасын кеңейту жобасы 2-3 жыл өткеніне қарамастан, бір жүйеге түспей келеді. Аталған істе мемлекет қаражатын тиімсіз пайдалану орын алғаны ешкімге де құпия емес. Бұл ретте бұған кім кінәлі деп сауал жүгірткеннен гөрі, жобаны өзгерту тиімді болатыны анық.

АҚТӨБЕ