Қызметкерлер құқығы заңмен қорғалады

Қала мәртебесі қайта қаралады

«Заң жобасы Қазақстан Рес­пуб­ликасы Парламенті депутат­тарының бастамашылығымен жасалып, қарыздық еңбек саласын құқықтық реттеудің болмауына байланысты түйткілді мәсе­лелерді шешу мақсатында әзір­ленген. Қазақстанда қарыз­дық еңбек жергілікті нарыққа шете­лдік капиталы бар ірі инвес­тор ком­паниялардың келуімен бірге пайда болды. Сонымен қатар қарыздық еңбектің негізгі аутсорсинг, аутстаффинг және іссапармен бару – үш формасы­ның ішінде тек соңғы түрі Қазақ­стан Республикасының Еңбек кодексінде реттелген», деді атал­ған құжат жөнінде баяндама жасаған депутат Сергей Ершов.

Бұл заң аутсорсингтік компания жұмыскерлерінің еңбек құқығын қамтамасыз етуге, оларға өндіріс кезінде алған жара­қаттары мен соған байланыс­ты қайтыс болған жағдайда өтем­ақы төлеуге және әлеуметтік сақ­тандыру жүйесіне қатысуға мүм­кіндік береді. Сенаторлардың айтуынша, персоналдарды беру қыз­метіне қатысты құқықтық рет­теудің болмауына байланысты қарыздық еңбек жұмыскерлерінің құқықтарын өрескел бұзуға жол берілген. Бірдей лауазымда жұмыс істейтін, атқаратын мін­деті, біліктілігі бір деңгейдегі жұ­мыскерлер компанияның штаттық қызметкерлерінен ай­тар­лықтай төмен жалақы алады.

Олар салалық келісімшарт­тарымен қорғалмаған және жұ­мыстағы зиянды жағдай үшін қосым­ша төлемдер алмайды. Ұжым­­дық келісімшарттарға да қа­ты­с­пайды, соған сәйкес еш­қан­дай әлеуметтік қолдаумен қамта­масыз етілмейді. Саланың қызмет­тік түрі бойынша әлеумет­тік сақтандыру жүйесінде сақтан­ды­рыл­мағандықтан жұмыс барысында алған жарақат пен соған байланысты қайтыс болған кезде де тиісті деңгейде қорғалмайды.

«Еңбек мәселесі қашанда өте маңызды. Сондықтан бұл саланы заңмен қорғау үшін әрдайым нақты қадамдар жасалып келеді. Соның бірі – бүгін қабылда­нып отырған заң», деді Мәулен Әшімбаев.

Осыған орай Қазақстан Рес­пуб­ликасының Еңбек кодексі­не бірқатар өзгеріс енгізіл­ді. Соған байланысты аутсор­синг­тік компания жұмыскерлеріне еңбек­ақы төлеу кезінде кемсі­ту­шілік­ке тыйым салынады. Сондай-ақ қосымша жыл сайын­ғы еңбек демалысы, жоғары­ла­тылған жалақы, ауыр, зиян­ды және қауіпті жұмыста істейтін аутсорсингтік компания қызметкерлері үшін қыс­қар­тылған жұмыс уақыты қарас­тырылған. Одан бөлек, Аза­маттық, Кәсіпкерлік кодекстер мен бірқатар заңға түзетулер енгізу көзделген.

Сонымен қатар отырыс барысында сенаторлар «Қазақстан Рес­публикасының әкімшілік-аумақ­тық құрылысы туралы» Қазақ­стан Республикасының заңы­на өзгерістер мен толық­тыру­лар енгізу туралы» заң жо­басын қарады. Құжат бір­қатар Парла­мент­тің бірқатар депу­татының бас­тамашы­лығымен әзірленген.

«Заң жобасы Қазақстан Рес­пуб­ликасының әкімшілік-аумақ­тық құрылымы саласындағы заңнаманы жетілдіруді көздейді және еліміздің әкімшілік-аумақ­тық бірліктерінің, оның ішін­де аудандық маңызы бар қала­лардың мәртебесін толық көлем­де қамтуға бағытталған. Заңға сәй­кес аудандық маңызы бар қала­ларға халық саны 10 мың адам­нан кем емес елді мекендер жатады.

Қазіргі уақытта 48 аудандық маңызы бар қаланың 13-і халық­т­ың саны бойынша қала мәрте­бесіне сәйкес келмейді, яғни осы аудандық маңызы бар қалаларда тұрғындар санының аздығына байланысты олардың мәртебе­сін өзгерту қажеттігі туындады. Бірақ қолданыстағы заңнамада аудан­дық маңызы бар қаланың мәртебесін ауыл санатына өзгерту жөнінде норма қарастырылмаған. Осыған байланысты осы заң жобасында аудандық маңызы бар қалаларды өзге елді мекендерге қайта құру жөніндегі құзыретті айқындайтын түзетулер енгізіліп отыр.

Енгізілген түзетудің ұтымды тұс­тарының бірі – қала мәртебе­сінен ауылдық елді мекенге өз­герген жағдайда сонда тұратын аза­маттар ауыл тұрғындары үшін заңдармен қарастырылған мемле­кеттік әлеуметтік қолдауларға қол жеткізеді. Мысалы, ден­сау­лық сақтау, білім беру, спорт, мә­дениет, әлеуметтік қам­сыз­дан­дыру салаларының қызмет­кер­лерінің жалақысына жергілікті өкілді органдардың шешімдері бойынша 25 пайыздан кем емес үстемеақы қосылады.

Оған қосымша тұрғындар коммунал­дық төлемдерге, қызмет­тік тұрғын үйге, «Дипломмен – ауыл­ға!» бағдарламасы бойынша, «Еңбек» бағдарламасы бойынша кәсіптік білім алу мен ауылдық жерде кәсіпкерлікті қолдауға, дамытуға қатысты бірқатар жеңіл­дікті пайдалана алады.

Сондай-ақ заң жобасында халықты жұмыспен қамтудағы өлшемшарттардың ескіруі мен уа­қыт талабына сай болмауы­на байланысты «аудандық маңы­зы бар «қала», «кент» және «ауыл» ұғымдарынан қосымша өлшем­шарттарды алып тастауды көздей­тін түзетулер ұсынылады. Бұл түзету­лер редакциялық сипаттағы түзетулер және қалалар мен ауыл­дардың өмір тіршілігіне әсерін тигізбейді», деді заң жобасы туралы баяндама жасаған сенатор Нұрлан Бекназаров.

Сенат отырысында депутаттар Жоғарғы сот судьяларын сайлау және қызметтен босату туралы мәселені де қарады. Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуы бойынша Сәкен Абдолла және Мәдениет Омарбекова Жоғарғы сот судьялары болып сайланды. Жаңадан сайланған судьялар ант берді. Мемлекет басшысының ұсынуына және Конституцияға сәйкес сенаторлар Гахарман Дүйсенбаевты Жоғарғы сот судьясы қызметінен босатты.

Ветеринария жүйесіне қолдау керек

Отырыс барысында Премьер-Министрдің атына үш депу­тат­тық сауал жолданды. Сенатор Ақылбек Күрішбаев ветеринария жүйесінің жай-күйі нашарлағанын айтты. Үкімет басшысына жол­даған сауалында депутат мұның себебі кезіндегі біртұтас ветери­нария жүйесінің бөлінуінен және қадағалау функциясының әлсіреуінен деп түсіндірді.

«Тиімсіз реформаның соңы неге алып келгенін біздің жағ­дайы­мызға бейімделмеген малды жаппай импорттап, онымен бірге бұрын бізде болмаған көптеген экзотикалық жұқпалы ауруларды таратуға сеп болған «Етті мал шаруашылығының экспорттық әлеуетін арттыру» жобасының мысалынан көруге болады. Осы уақытқа дейін қоғамда импорт­талған малдың қалай бейімделгені туралы, олардың қаншасы ауру болып шыққаны, қаншасының жойылғаны, қандай ауру түрлерін әкелгені және қандай ауқымда таралғаны жөнінде ақпарат­тар берілген жоқ», деді А.Күрішбаев.

Сенат депутатының айтуынша, аса қауіпті аурулардың таралу фактілерін жасыру жаппай етек алып, күрделі мәселеге айналды. Бұл – эпизоотиялық жағдайды нақ­ты бағаламаудан және ветери­на­р­лық іс-шараларды дұрыс жос­пар­ламаудан туындаған ке­лең­сіз жағдайлардың басты себебі.

«Таяуда жоғары патогенді құс тұмауының өршуі ветеринария саласының қауқарсыздығын ай­қын көрсетті. Соның нәтиже­сін­де құс шаруашылығы өнеркәсібі­нің бір­қатар кәсіпорын жылдар бойы өсірген құстарынан айырыл­ды. Оған қоса қазіргі эконо­­ми­ка­лық дағдарыс жағдайын­да рес­публикалық бюджеттен 3,7 млрд теңге мөлшерінде өтемақы төлеуге мәжбүр болып отырмыз», деді сенатор.

Сенат депутаты ветеринария жүйесінің елдегі жемқорлық жайлаған салалардың біріне ай­налғанына алаңдаушылық біл­дірді. Мұның себебі – жалақы­ның мардымсыз деңгейі (мал дәрі­герінің орташа айлық жалақы­сы 80-100 мың теңге шегінде), зиян­ды еңбек жағдайлары үшін үстеме­ақының болмауы, материалдық-техникалық база­ның артта қалуы.

«Сыбайлас жемқорлық вете­ри­­нарлық препараттарды мемле­кеттік сатып алу жүйесін де терең жайлап кетті. Бұл – саланың сапасыз вакциналар мен диагнос­тикумдармен жабдықталуына себеп. Ветеринарлық қызметтің негізгі түрлерінде мемлекеттік моно­полияның басым болуы және жергілікті жерлерде кадрлардың тапшылығы ветеринария саласына жеке капиталдың келуін іс жүзінде тоқтатып тастады», деді А.Күрішбаев.

Сенатор ветеринарлық инс­пек­торлардың жалақысын кө­бей­ту­мен қатар, еңбектің зиянды жағдайлары үшін, олардың аса қауіпті ауруларды жұқтыру қатерінің болуын ескере отырып, үстемеақы төлеуді көздеу қажет екенін айтты. А.Күріш­баев ветеринария және жануарларды есепке алу жүйесіне қазіргі заманғы цифрлы технологияларды енгізуді жеделдету, жоғары оқу орындарында ветеринария мамандарын даярлау жүйесін оқу процесін ғылыми-зерттеу қызметімен интеграциялау, ветеринарлық зертханалар жүйе­сін орталықсыздандыру және референттік-бақылау функцияларын күшейту жолымен реформалау маңызды екеніне тоқталды. Сонымен қатар депутат елімізде өндірілетін және мемлекеттік тапсырыс бойынша сатып алынатын ветеринарлық препараттардың сапасын бақылаудың тәуелсіз жүйесін құру қажеттігіне назар аудартты.

Көші-қон саласында түйткіл көп

Сенатор Айгүл Қапбарова аза­мат­тар­дың еліміздің оңтүстігі­нен солтүстігіне көшуіне қатысты өзекті жайттарға назар аударды. Депутат көші-қон процестерін іске асырудағы мемлекеттік шаралар мен тетіктерге қарамастан, өңірлердегі көші-қон проблемалары толық шешілмей отырғанына алаңдаушылық білдірді.

«2018-2019 жылы және осы жыл­дың 9 айында Солтүстік Қазақ­стан облысына оңтүстік өңір­ден 5123 адам қоныс аударған бол­са, өңірден 10 мыңға жуық адам көшіп кеткен. Осы облыста 20 жыл­да 300-ге жуық мектеп жа­бы­лып, бастауыш және орта мек­теп­те оқитындар 8 мыңға азайған. Мектеп ғимараттары аукционға қойылып сатылып жатыр», деді А.Қапбарова.

Соңғы 5 жылда елден 189 765 адам қоныс аударса, 70 933 эт­ностық қазақ көшіп келді. Айыр­машылық 118 832 адамды құрай­ды. Қазақстаннан шетелге тұрақ­ты тұруға кететіндердің 43,8 па­йы­зын 15 пен 34 жасқа дейінгі жастар құрайтыны алаңдатады.

Сенатор сыртқы көші-қонның санын азайту үшін ішкі көші қон үдерісіндегі еңбек теңгерімін тұрақты және тиімді қалпын сақ­тау маңызды екенін айта келіп, ел аумағының біртұтастығы үшін оңтүстіктен солтүстік аймақтар­ға бағытталған көші-қон үрдісін жалғастыру керек деп санайды.

«Қоныс аударушылар үшін мемлекет беретін тұрғын үйлердің көпшілігі қазіргі заманғы өмір сүру стандарттарына, санитарлық нормаларға сәйкес келмейді. Кей­бір үйлер апатты жағдайда тұр. Қоныс аударушылардың кә­сіп­керлік қызметпен айна­лы­су­ға қолдау көрсетудің кейбір тетік­тері жеткіліксіз», деді сенатор.

Сенатор қоныс аударушылар үшін тұрғын үй берудің нақ­ты тетігін пысықтауды, бюро­кра­тиялық кедергісіз жер учаске­лерін беру, қоныс аударушыларды жинақы қоныстандыру үшін жеке тұрғын үй салуға жеңілдетілген несие беру керектігін атап өтті. Сондай-ақ «Бір терезе» қағидаты бойынша қоныс аударушылар туралы деректердің бірыңғай ав­томаттандырылған ақпарат жүйе­сін енгізу қажеттігі айтылды.

Сенат депутаты Мұрат Бақ­тияр­ұлы Ұлттық аударма орта­лы­ғының кітап басу және аудару жұмыстары бойынша сөз қозғап, «Рухани жаңғыру» бағдар­ла­масы аясындағы ғылыми және көркем әдебиеттің аударма ісін тоқтатпауды сұрады. Сенатор Үкімет басшысына жолдаған сауа­лында осыған дейін ұлттық бағ­­д­арлама аясында жұмыс істеп келген «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры қызме­тіне елі­міздің бір топ белгілі ғалым­дарымен бірге жан-жақты талдау жүргізгенін атап өтті.

«Көптеген сыни пікірлерге қара­мастан, талдау және сараптау барысында аз ғана уақыт ішінде қыруар жұмыс жасалғанына көз жет­кіздік. Аталған жобаның ар­қа­сында қазақстандық гумани­тар­лық білім мазмұны толықтай жа­ңарып, жаңа деңгейге көтеріл­ді», деді сенатор.

Сенат депутаты «100 жаңа оқулық» жобасын «Болашақ» бағ­дар­ламасының ауқымды жалға­сына теңеді. Аталған бағдарлама аясында осы уақытқа дейін қазақ тілінде болмаған, мүлде жаңа салалар таныстырылды. «Сондықтан да еліміздегі жоғары оқу орындарында оқитын студенттер­дің 70 пайызы мемлекеттік тілде білім алатындығын ескере отырып, жоба аясында жинақталған қыруар білім мен тәжірибені жоғалтып алмау үшін еліміз­дегі ғылыми және көркем аударма жұмысын жалғастыру қажет деп санаймыз», деді М.Бақтиярұлы.

Депутат қазақ тіліндегі «100 жаңа оқулық» жобасы «Жаңа білім» деген жалпы атау­мен жал­ғасуы тиіс деп есеп­тей­ді. Және оның ауқымын кеңей­ту мақ­сатын­да жыл сайын аудары­лып басылатын кітаптар тақырыбын үш негізгі бағыт: жоғары оқу орындарына арналған оқу құралдары, әлемдік көркем әдебиет үлгілері, публицистикалық және іскерлік әдебиет үлгілері бойынша топтас­тыруды ұсынып отыр.

Осы уақытқа дейін «Рухани жаң­ғыру» бағдарламасының не­гізгі тармақтарының бірі «Жа­ңа гу­­манитарлық білім. Қазақ тілін­дегі 100 жаңа оқулық» жобасы ая­сында 2017 жылдан бері 77 оқу­лық аударылып оқу орындары­на таратылған. Қалған 23 оқу­лықты аудару, басу және тарату жұ­мыс­тарын биылғы жылдың соңына дейін аяқтау жоспарланып отыр.