АҚШ-Қытай: Аляскадағы келіссөз нәтижесі қандай?

Екіжақты келіссөздерге АҚШ тарапынан мемлекеттік хатшы Энтони Блин­кен мен ұлттық қауіпсіздік кеңесшісі Джейк Сулливан, Қытай жағы­нан сырт­қы істер министрі Ванг И мен ком­му­нистік партияның ең жоғары лауазымды дипломаты Ян Цзечи қатысты.

Жиын барысында екі жақ та бір-бірін сөзбен сойып салуға тыры­сып, кемшіліктерін жіпке тізді. Кіріс­пе сөз сөйлеген Э.Блинкен «АҚШ келіс­сө­з­дер кезінде Қытайдың әрекет­­те­­ріне алаң­дау­шылық білді­ре­ді. Әсіресе, Шың­жан­­дағы, Гонконгтағы, Тайвань­дағы мә­селелер, АҚШ-қа жаса­лған ки­бершабуыл, сондай-ақ одақ­тастарымызға жа­салған эко­но­ми­калық қысымды кө­те­реміз», деді.

Қытай тарапы да қарап қал­ған жоқ. Ян Цзечи өз сөзінде Ва­шингтонды әскери әлеуеті мен қаржылық артықшылығын пайдаланып, басқа елдерден асып түсуге ұм­тылады деп айыптады. Сондай-ақ Ақ үй әкімшілігінің шешімдерін Қытайға шабуыл жасауға теңеді. Адам құқығы мәселесін қозғаған Ян мырза АҚШ-та қара нәсілді азаматтар «қынадай қырылып» жатқанын айтты.

Жоғарыда айтылғанның бәрі – келіс­сөз­дің журналистер тамашалай алған бөлігі ғана. BBC арнасының ха­бар­­лауынша, келіссөз жабық есік жағ­да­йын­да өтіп, белгіленген уақыттан асып кеткен. Тіпті медиа алдында әдеп сақ­таған дипломаттар есіктің арғы жа­ғын­да бір-бірін аямаған көрінеді.

Бір қызығы, Э.Блинкен бұған дейін айтылып жүрген өзекті мәселелерді көтер­ді. Бей­жің билігінің Шыңжандағы мұ­сылмандарды қудалауы туралы бірінші рет айтылып отырған жоқ. Былтыр АҚШ-тың сол кездегі мемлекеттік хатшысы Майк Помпео Қазақстанға арнайы іссапармен келіп, Қытайдан сақтанудың маңызын жеткізген-ді. Ол әңгіме барысында Қазақстан шекарасына таяу маңдағы Шыңжан автономиялық ауданында мұ­сылман ұйғырлар мен этнос­тық қазақтарға Қытайдың ком­мунистік партиясы қысым көр­сетіп отырғанына алаң­даған. АҚШ бүкіл мемлекетті Қы­тай­дың қудалауын тоқтатуын талап етуге қосылуға шақыратынын, осы елден қашқандарға саяси пана ұсынып, бос­қын мәр­те­бесін беруді сұрайтынын жет­кізген.

Тайвань мәселесі де әлі өзек­ті­лігін жоғалтқан жоқ. Қазіргі таңда Тайвань – БҰҰ тарапынан мойындалмаған мемлекет. Заң жүзінде Қытайдың меншігі саналады, бірақ іс жүзінде тәуелсіз ел. Қытай билігі әлі күнге дейін Тайваньды өз аймағы санайды. Сол себепті «бір ел – екі жүйе» бастамасын қолдауды көздейді. Бірақ тайваньдықтар мұндай жобаға мүлдем қарсы.

Гонконг тағдырына келгенде де Қытай тарапы өз саясатын жүргізіп отыр. Мәселен, был­тыр Гонконгқа қа­тыс­ты заң шығарып, автономиялық ай­мақ­­тың біраз еркіндігін шектеп таста­ған.

Қытайдың заңы сыртқы сая­сат пен қорғаныс саласын­да ғана жүреді деме­се­ңіз, Гон­конг­тың жеке заң жүйесі, пар­­ламенті және атқарушы билігі бар. Мұнда Қытайға қарсы наразылық акциялары жиі өтеді. Сондықтан Гонконг парла­ментіне заң шығарту арқылы Қы­тайға өз жоспарын жүзеге асыру қиын. Дегенмен Гонконг за­ңының 18-бабы бойынша Қытай билігі аймаққа жал­пы­ұлт­­тық заң шығаруға мүмкіндік береді.

Заңнаманың осы әлсіз тұсын ұтым­ды пайдалануға тырысқан Бейжің Гонконгтың құқықтық жүйесін жетіл­ді­ру туралы ше­шім қабылдап, оны заң­ға айнал­дыру үшін тиісті мекемеге жі­берді. Қысқаша айтқанда, Қытай автономиялық аймақтың мәр­тебесін түбегейлі өзгертетін заң­ды қабылдауға бір қадам қалды.

АҚШ пен Қытайдың басы бірікпейтін мәселе мұнымен шектелмейді. Есте­ріңіз­де болса, 2018 жылы АҚШ тарапы Қытайдан келетін 1300 түрлі өнімге салынатын салықты 25 пайызға өсірген болатын. Өз кезегінде Қытай тарапы да мұхиттың арғы бетінен келетін тауар­­ларға қойылатын тарифті кө­теріп жібер­ді. Осылайша, әлем­нің екі алып эконо­микасы арасында «сауда соғысы» тұтан­ған-тұғын.

Бүгінде бұл «сауда соғысының» салдары ешкімге оңай тиген жоқ. Тіпті АҚШ пен Қытайдан бөлек, басқа мемлекеттер де оның зардабын тартты. Әсіресе, коронавирус пандемиясы кезінде оның теріс салдары қатты байқалды.

Екі мемлекет Оңтүстік Қы­тай теңі­зі­не байланысты да жиі араздасып қалады. Оның үлкен мәні бар. Себебі аталған теңіз аумағында көмірсутегінің мол қоры табылып, мұның өзі бір кезде бәсеңдей бастаған геосаяси жағдайды қайта шие­ле­ністіріп жіберді. Сондай-ақ Оңтүстік Қытай теңізі балық қорына да бай. Бұған қоса, осы сулар арқылы жылына орта есеппен 5 триллион дол­лар­дың жүгі тасымалданады екен. Яғни қай тұрғыдан алып қарасаңыз да, Оң­түс­тік Қытай теңізінің геосаяси мәні аса жоғары.

Бейжің билігі талай мәрте Оңтүстік Қытай теңізі аумағы толықтай Қытай­дың террито­риясы болып саналады деп мәлім­деді. Ал АҚШ теңіздің ха­лық­аралық ортақ су жолы мәр­те­бесін қорғау қажет екенін алға тартады. Сон­дықтан Қы­тай­дың бұл аймақтағы әре­кет­­терін халықаралық құқыққа қайшы деп есептейді.

Қысқасы, Қытай мен АҚШ-тың ара­сын­дағы келіспеушілік көп. Аляскада өткен кездесу осы мәселелерді шешуге бағыт­тал­ған еді. Алайда алғаш­қы келіссөзді жемісті аяқталды деп айту қиын. Жиын барысында тараптар жоға­ры­да айтып өткен мәселелерге қайта тоқталған.

Оған қоса, Вашингтон келіс­сөздерден бір күн бұрын Қытайдың бірқатар компаниясы мен лауазымды тұлғасына санк­ция жариялады. Бұл да қытайлық тарап­тың қитығына тигені анық.

Айтпақшы, Аляскадағы жиыннан кейін Қытай да, АҚШ та өздеріне жақтас іздеуге кірісті. Мәселен, Ресейдің сыртқы істер министрі Сергей Лавров нау­рыз мерекесі тұсында Қытайға іс­сапармен барса, АҚШ-тың мемлекеттік хатшы­сы Э.Блин­кен Брюссельде НАТО-ның жиынына қатыспақ. Қорыта айтқанда, ендігі жерде саясат сахнасы екі полярлы әлемге айналмақ.