Бензин бағасы кетті шарықтап...

Министрліктің уәжі

Мәжіліс депутаты Альберт Рау жанар-жағармай нарығында баға келісімі және картельдік ке­лі­сімдер бойынша тергеу жүр­гізілуі керек деп санайды.

– Жыл басынан бері АИ-92 маркасы Алматыда – 160, Нұр-Сұл­танда – 170, Ақтауда – 172, Аты­рауда 200 теңгеге жет­ті. Бұ­рын ведомство баға қым­­бат­тауын импортқа тәуел­ді­лік­пен, мұнай өңдеу зауытын­да­ғы (МӨЗ) жөндеу жұмыс­та­ры­­мен түсіндіретін. Бұл жолы Аты­рау МӨЗ-індегі техноло­гия­лық қон­дырғылардың апатты жағ­дай­­да тоқтауымен байланыс­ты­­ра­ды. «Объективті себеп­ті» әр­қа­шан табуға болады. Бі­рақ бұдан қара­пайым көлік жүр­гізу­ші­лері зар­дап шекпеуі керек. Бен­зин баға­сы­ның өсуі тауар, тариф және қызметтер бағасының өсуі­не де әсер етіп, ақырында бұл қа­ра­пайым тұтынушының қалта­сы­на салмақ түсіреді, – дейді депутат.

Энергетика министрлігі мұ­най өнімдерінің бағасы нарық­тағы ұсыныс пен сұранысқа бай­ланыс­ты реттелетінін айтады. Үкі­мет неліктен бензин бағасын қол­дан арзандатуға қауқарсыз? Мұн­дай әдіс неліктен тиімсіз? Ведомство былай жауап береді: «Егер баға төмен болса, отандық өнім көрші нарықтарға кетіп, өз нарығымызда тапшылық туын­дайды. Ал егер баға жоғары бол­са, профицит туындап, қойма­ларға бензин толып, бұл мұнай өң­деу зауыттарындағы қайта өң­деу көлемінің азаюына алып ке­леді. Жанар-жағармайға төмен ба­ға­лар дәлізі жер қойнауын пай­да­ланушылардың қайта өң­дел­ген шикізатқа төмен баға ұсынуы арқылы субсидияланып кел­ді. Қазір Атырау мұнай өңдеу зауытына жеткізілетін мұ­най ба­ғасы тоннасына 20-45 мың тең­ге ара­лығында құбылып тұр. Қай­та есептегенде барреліне 6,5-15,2 долларды құрайды. Бұл ретте мұнай бағасы барреліне 60 доллардан асып кетті» делінеді министрлік хабарламасында.

Ведомствоның хабарлауын­ша, егер баға қолдан төмен­де­тіл­се, онда мұның игілігін қа­зақ­стан­дықтар ғана емес, шекаралас облыстардағы көрші елдер азаматтары да көріп кетеді. Екіншіден, мұнай өнімдері «көлеңкелі» жолмен экспорттала бастайды. Үшіншіден, мұ­най-газ саласының тұрақты дамуы­на үлкен қауіп төнеді. Аль­берт Рау болса, министрлік жа­нар-жағармай нарығындағы жағ­дайды тұрақтандыру үшін шұ­ғыл шаралар қабылдап, бензин бағасын реттеудің тиімді тетік­терін әзірлеуі және енгізуі керек деп есептейді.

Баға неге басынды?

Халықаралық рейтингтік GlobalPetrolPrices.com сайтында 12 сәуірдегі жағдай бойын­ша Қазақстандағы бензин бағасы 171,6 теңге, дизель бағасы 183,4 теңге деп көрсетілген. Экономист Мақсат Халықтың айтуынша, бензин бағасы қайта кеш өсіп отыр. Ол 2020 жылы-ақ көтерілуі керек еді деді:

– Елімізде бензин бір жыл бойы өзін­дік құнынан төмен сатылып келген. Мысалы, біздің мұ­най өңдеу зауыттарына мұнай баға­сы барреліне шамамен 30 дол­лардан, яғни әлемдік бағадан екі есе төмен жеткізіледі. Егер шикі мұнай бар­релін литрге ауыс­тырсақ, қазақ­стандық мұ­най­дың бір литрі әлемдік нарық­та шамамен 170 теңге тұрады, ал бензин қазір литріне осы баға­ға жақындап қалды. Яғни да­йын өнім мен шикізаттың баға­сы шамалас. Мұнай, кез келген та­уар сияқты өзіндік құнға ие жә­не ол жыл сайын валюта бағамы­на, инф­ляцияға, соның ішінде жал­ақы­ның өсуіне байланысты өсіп отыруы қажет.

2019 жыл­дың соңында бензинді көтерме және бөлшек саудада сатуға акциз салығы көтеріліп, 2020 жылдың 1 қаң­тарынан бас­тап, жоғары акциздер қол­да­ныс­қа енді. Бензин құны сегіз теңгені құрайтын акциз 18 теңгеге дейін өсуі тиіс еді. Бірақ жаңа жылдан бастап жанар-жағармай құю бекеттерінде баға көрсеткіші 10 тең­геге өскен жоқ. Мұны «ескі» қорлар­дың жаппай сатылуымен немесе нарық қа­тысушылары мар­жасының төмен­деуімен тү­сін­діруге болады, дейді сарапшы.

– Негізгі фактор – нарық пен нарықтық қатынастар. Соңғы 9 жылда үкімет пен жанармай нарығының ойыншылары мұнай өнімдері саудасын бир­жаға шығаруға дайындық жүр­гізіп келді. Биыл 31 наурызда Қазақстан тарихында алғаш рет АИ-92 және АИ-95 бензиндері биржалық алаңда сатылды. Сәуір айында Атырау мұнай өңдеу зауыты, Павлодар мұнай-химия зауыты, «ПетроҚазақстан Ойл Продактс» өндірген АИ-92 және АИ-95 бензиндерін сату үшін 6 сауда сес­сиясы өткізілді. Қазақстанның мұнай өң­деу зауыттарына ірі көлемде мұнай жет­кізу­шілер сатушы ретінде қатысты. Бүгін­ге дейін көтерме бағаның өсуін тежеп келген осы кәсіпорындар болатын. Бир­жа­дағы сауда қандай өзгеріс әкелді? 6 сауда сессиясында АИ-92 бензин­нің көтерме бағасы 30 пайызға өсті. Ешқан­дай алыпсатарлық әрекет болған жоқ. На­рық­тың барлық ойыншыларына мүмкін­дік теңдей ұсынылды. Сатушы сатып алушыны көрмейді, сатып алушы кімнен сатып алатынын білмейді, – дейді М.Халық.

Алдағы болжам қандай?

Телеграмдағы FINANCE.kz ка­на­лы­ның бас редакторы Анд­рей Чеботарёв әзірге біздің бензин бағасының Ресейдегі баға­мен теңесе қоюы екіталай деп тұжы­рымдайды. Дегенмен жазға дейін литрі 200 теңгеге жетуі әбден мүмкін.

– Біздің ЕАЭО аясында энер­гетикалық ресурстардың ортақ нарығына бірігіп жатқанымызды ұмытпау керек. Жоспар бойын­ша нарық өз жұмысын 2025 жыл­­дың 1 қаңтарында бастайды. Биржа да сол келісім аясын­да іске қосылып отыр. Ор­тақ нарықты құру жобасы биржа­лық сауданы дамыту және на­рық­тың барлық қатысушысы үшін сауда-саттыққа тең қолжетім­ділікті қамтамасыз ету идея­сы­на негізделген. Бұл олар үшін бә­с­е­келестік ортаны қалып­тас­ты­рады, бағалардың ашықтығын қамтамасыз етеді, – дейді.

Оның айтуынша, ұзақ уақыт бойы Қазақ­стандағы бензин бағасы қолдан теже­ліп келді. Соның өзінде ішкі нарық­тағы сұранысты толығымен жауып қана қоймай, жанармай экспортын ұлғайтуға да мүмкіндік берді. Тіпті былтыр акциз­дің өсуі де бағаны өсірген жоқ. Ал енді жа­нар-жағармай биржасында ашық сау­да басталып еді, тежеліп тұрған фактор­лардың «тынысы ашылып», баға еркін өсе бастады. Мұны табиғи заңдылық әрі пайда деп қарау керек, дейді сарапшы. Яғни баға өсуінің ар­қасында сала мо­дер­­низация шы­ғын­дарын жауып, экс­порт­тық по­тен­циалды арттыруға күш салып, отандық мұнай экспортын әрта­рап­тандыруға мүмкіндік алады.

– Баға тұрғысынан бәсеке­лестік ар­қа­сында біз Ресейге кім, қанша тонна бен­зин алып бара жатыр деп шекарада күзе­тіп тұрмай, оны өркениетті және ашық түрде саудалап, соның арқасында өн­ді­рісте жұмыс орнын құрып, жо­ғары жалақымен қамтамасыз ету­ге мүмкіндік алуы­мыз керек, – дейді А.Чеботарёв.

«Байдильдинов. Нефть» ав­тор­лық бағ­дар­ламасының жүр­гізушісі Олжас Бай­діл­динов «мұнай өндіретін елде бензин ар­зан болу керек деген – қате түсінік» дейді.

– Тауар өзіндік құнынан арзанға сатылмайды. Бұл туралы айтқанда адам­дар Парсы шығанағын, Араб елдерін мы­сал­ға келтіруге құмар. Мәселен, БАӘ-де АИ-95 бағасы – 255 теңге. Ресейде 250-270 теңге шамасында. Қазақстан мұнайы өз са­пасына байланысты барреліне 60 доллардан сатылады. Бір баррелде 159-160 литр мұнай бар. Яғни 1 литр шикі мұнай – 170 теңге. Қазір отандық бекет­терде АИ-92 бағасы шамамен осы бағаға жетті. Одан бөлек мұ­най­ды зауытқа жет­кізіп, қайта өңдеп, одан тағы 2-3 мың шақы­рым жол жүріп жанармай бекетіне апару, еңбекақы, салық, акциз төлеу керек. Қаймақ пен май бағасы сүттен қымбат­тап кетсе ешкім таңғалмайды. Ал өн­діру­шілер жанар-жағармай отынын қымбаттатса, наразы болады. Олар үнемі минусқа жұмыс істей алмайды ғой, – дейді сарапшы.

Мұнай-газ саласының сарапшысы Жанат Мұсабаевтың айтуынша, биржа баға өсіміне тікелей әсер етті деп са­нау­ға болмайды. Өйткені биржада бүкіл бензиннің 10 пайызы ғана сатылды. Қал­ған 90 пайызы әлі дәстүрлі жеткізу және келісімшарт жолымен сау­далануда.

Сарапшылардың айтқанынан ұқ­қаны­мыз, өндірушілер онсыз да жылдан астам уақыт өнім­ді нарықтағы құны­нан төмен баға­ға жеткізді. Шығынды экс­порт­тық түсім есебінен жапты. Енді олай жалғастыра беру мүм­кін емес. Өйткені әлемдік мұ­най бағасының арзандауы экс­порт­тық түсімнің төмендеуі­не әсер етті. Былтыр қаңтарда мұнай­­ды қайта өңдеу акцизі литрі­не 5-7 теңге­ге көтерілді. Ал биыл «Қазақстан темір жолы» темір жол тасымалы бағасын 13 па­йызға өсірген. Осындай қысым­дардың өзіне төтеп беріп, кеш қымбаттап жатқан бензин үшін де тәуба айту керек дегенге саяды сарапшылар пікірі.

Ведомство дерегінше, елде АИ-92 бензинінің қоры жеткі­лікті. Жыл басынан бері қор 60 мың­нан 270 мың тоннаға дейін көбейген. 15 сәуірдегі дерек бойынша Royal Petrol жанармай бекеттері желісінің ресми сайтында АИ-92 бағасы – 168, АИ-95 – 188, АИ-98 – 212 теңге деп көрсетілген. Ал Sinooil компаниясының бізге ұсынған мәліметі бойынша 15 сәуірде Нұр-Сұлтан қаласында АИ-92 – 166, АИ-95 – 188 теңгеден, Алматыда АИ-92 – 164, АИ-95 – 186 теңгеден сатылған.