«Жұтылған» жер атаулары қайта «тіріле» ме?

Тәуелсіздік алғанымызға биыл 30 жыл толып отырғанына қарамастан, Қостанай облысындағы елді мекендердің басым көпшілігі әлі күнге дейін сол баяғы ескі атауынан арыла алмай келеді. Мәселен, Федоров ауданында 10 шақты ауылдық округ бар. Соның ішінде қазақша атауға ие болып отырғаны Қоржынкөл мен Қосарал ғана. Қалғаны Баннов, Воронеж, Федоров, Костряков, Ленин, Новошумный, Первомай, Пешков деп жалғасып кете береді.

Өзге ұлт өкілдерінің басымдығына қарамастан, аудандағы орысша аталатын елді мекендердің көбінің бұрынғы қазақша тарихи атаулары бар. Бұл тарихи атаулар туралы құнды деректер белгілі тарихшы ғалымдар Аманжол Күзембайұлы мен Еркін Әбіл бастаған зерттеу тобы жүргізген үшжылдық ғылыми экспедицияның нәтижесінде 2010 жылы жарық көрген «Қостанай облысының тарихи топонимикасы» жинағының екінші томында кездеседі. Бұл еңбекте  ХХ ғасырдың басында өңір топонимикасын зерттеген Ф.Щер­бина бастаған экспедиция қағазға түсірген Федоров, Қарабалық, Қостанай аудан­дарын­дағы байырғы жер-су атау­лары көрсе­тілген. Мысалы, Щербина қазіргі Федо­ров ауданында жатқан Кеңарал болысында Жаңғабыл тоғай, Қабылтоғай, Бестамақ, Ақсуат-Қарасу, Қаратоғай, Шаңырақтоғай, Жолбарыс, Олжабай, Тұрсынбай өзек, Жарағаш, Шаңырақ, Қарағозытоғай, Кеңтоғай, Боқтыбайтоғай, Ақсуат, Ақтөбе, Қаракөң, Жыланды, Қосарал, Жарқайың, Медеубай, Ащыкемер, Иірімқарасу, Тінейтоғай, Қызылшарпы, Дәулетсай, Қызылтоқ, Сасықағаш, Толысай, Тұйғынағаш, Ұялытомар, Тышқақсай, Шоқтерек, Қашқынбайсай, Бапансай, Борсықбайсай, Найманқыстау, Ұсақ, Жыңғылдысай, Үңгір, Қаражар, Құттыбек, Тереңсай, Бесқайың, Есімбайтүбек, Көкайыл, Алжансай, Жарықкөл, Балықтыкөл, Кішкенекөл, Үлкенкөл, т.б. ауылдардың қоныстанғанын жазады. Бүгінде бұл атаулардың біреуі де жоқ.

– 1913 жылы Ф.Щербина баста­ған статистикалық экспедиция шығып, сол аймақтағы елді мекеннің бәрін қараған. Сол еңбекте көрсетілген жер аттарын түгелдей көрсеттік. Сосын кеңес өкіметі алғаш орнаған жылдары қазақ ауылдарын біріктіріп, кеңшар құрып, оның атын орысша қойған. Біз көрсеткен қазақы жер атаулары осындай тәсілмен жойылған. Қостанай өңіріндегі қазақтар мен өзге ұлттардың саны тың игеру жылдарына дейін елу де елу болған екен. Тыңнан кейін 70 пайыздан астамы өзге ұлт болып, Торғай халқын қосып есептегенде 20 пайыздан сәл асатын ғана қазақ қалды, – деді жинақтың авторы, тарих ғылымдарының докторы Аманжол Күзембайұлы.

Ғалымның айтуынша, Ф.Щербина экспедициясының мақсаты қазақ жерін шаруашылық отарлаудың ауқы­мын ке­ңейту, осы мақсатта ауыл шаруа­шы­­лы­­ғына қолайлы жерлерді іздестіру бол­­ған. Сондықтан экспедиция сол кез­дегі жер-су жағдайын жан-жақты сипат­тап, мейлінше дәл мәлімет беріп отыр­ған. Бұл мәліметтердің ішінде қазі­р­гі Федоров пен Қарабалық ауданынд­а ор­наласқан Талдыкөл, Қарақопа, Өзен­көл, Сүліктікөл, Соркөл, Бикелек, Байтемір, Меңдіжасар, Шыңдақ, Жәңгіркөл, Тоқтас, Жолжүрген, Жақсы, Жаркөл, Алдар, Шығыр, Үлкен Бөрілі, Дәмдіөзек деген өзен-көл атаулары да кездеседі.

Бұл атаулардың дені, өкінішке қарай, кейінгі ресми құжаттарда кездесе қой­майды. Тек атадан балаға ауызша тараған халықтың тарихи жадының жаң­ғы­рығында ғана қалған. Бұл жерде өткен ғасырларда орнаған жаңа қоғамның қазақ даласына өрескел өктемдікпен келіп, нәтижесінде байырғы халықтық құндылықтарды табанға таптап, ұлттық тарихымыз бен жер-су атауларын барынша көмескілендіріп, жойып жібергенін қаперден шығармау керек. Сондықтан ұлт тарихының сол кезеңіндегі ауызекі деректердің жазба дерекке пара-пар маңызға ие екенін ескеруіміз қажет.

2010 жылы Федоров ауданын аралап шыққан А.Күзембайұлы экспедиция­сы жергілікті тұрғындардың аузы­нан аудандағы бірсыпыра елді мекен­дер­­дің байырғы атауларын жазып ал­ған. Мысалы, 1928 жылы туған Мыр­за­ғали Әбдірахманов деген ақсақал 1950 жыл­дарға дейін аудандағы Украин ауыл­дық кеңесінің құрамында Қара­шакөл, Назар, Саламат, Талас деген ауыл­дардың болғанын айтады. Бұл кісі­нің сөзінше, қазіргі Трактовый ауылы бұрын Батпақкөл деп аталған.

1932 жылы Федоров ауданының Тайлан ауылында туған Андрей Әбді­рақаев деген кісінің айтуынша, аудан­дағы Кеңарал болысының төңірегінде ұжымдастыру жылдары құрып кеткен Тақтай, Шәкі, Мырза, Байқайың, Тайлан ауылдары болған. «Байқайын ауылынан Кеңарал ауылына келе жатқан жолда Тайлан, Үй, Тыран, Бекарыстан, Ерубай зираттары бар. Ол жерлерде ертеректе қазақтың ауылдары болды. Мысалы, 1940 жылы Тыран ауылы мен Тай­лан ауылын жерімен бірге қосып жіберді. Бі­­­рақ Тайлан ауылы 1945 жылға дейін тұр­­­ды. Бірақ бұл қазақ ауылдары жойы­лып кет­се де, Торыатөлген, Тұяқбай тү­бегі, Жаңбыршы түбегі, Аралтоғай, Қара­ғайлы, Үңгір, Аманжол, Тақтай, Боқ­ты­бай тоғай, Сасықтоғай, Тоқтас көлі, Субітпесін деген жер-су атаулары осы күнге дейін ел есінде сақталып қалды», дейді Андрей Әбдірақаев.

1951 жылы туған Федоров ауданы­ның тұрғыны Майра Ақшақбаева есімді зейнеткердің сөзінше, Қазіргі Уйск бұрындары Мешіт ауылы деп аталыпты. Кейін мешіт қирап қалған. Осы ауылдың күнбатыс жағында Адай көңі деген жер болған. Ол жерде Адай руының ауыл­дары тұрған. Сонымен қатар Баян, Шағатай, Бектемір деген ауылдар, Көл­денеңсай, Тереңсай, Шоң­қасай, Шұң­қыркөл, Сарыкөл, Үлкенкөл деген жер-су атаулары болған.

Сондай-ақ жоғарыда аталған жинақта ел ішіндегі көнекөз қариялардан жазылып алынған Жыланды, Байғара (қазіргі Ленин), Балықты (Минск), Тоғызбай (Аральский), Сәтірке, Бәтірке, Күнту, Үй, Ерманқұл, Байзақ, Шоңқа, Шілік, Қанан, Саржау, Тұздыкөл, Шоңқасай, Тұрағаш, Қосарал, Күнсүлек, Әміртай, Мыңжасар (қазіргі Успеновка), Бекелек, Талас, Шорпылдақ (Батмановка), Тасқор, Өтеп, Жаман, Төрағаш, Қос­жал­тыр (Владыкино), Кіші Барақ (Дружба), Үлкен Барақ (Первомайка), Баяншоқ (Тружник), Балтау (Полтавка), Шартылдақ (Смирнов), Қоскөл (Ново­шумное), Сауыт (Пешковка), Шандыаяқ, Өзтемір, Жалпақағаш (қазір бұл үш ауылдың орнында Березовка елді мекені тұр), т.б. тарихи елді мекендердің атаулары берілген.

Көнекөз қариялардан қалған естелік әңгімелерде қазіргі Федоров ауылы тұр­ған мекеннің кезінде сол маңайдағы көл­дің атауына сай Жаркөл деп аталғаны ай­тылады. 1927 жылы Қарабалық ауданы­ның Есенкөл ауылында туған Бақыт­жан Жиентаев ақсақалдың айтуын­­ша, «Федоровка селосының бұрын­ғы аты – Жаркөл. Онда Федор деген чуваш Ресейден қашып келіп, балық аулаған, сол жерден үй салған. Осы­лайша, ол жерде халық көбейе берген. Федоровтың қасындағы Жаман Жаркөл, жары биік, адамдар суға жиі кетіп отырған. Жақсы Жаркөл бар. Үлкен Манас көлі мен Кіші Манас көлінің арасындағы жерді Құнаншапқан дейді».

Өңір зиялылары Федоров ауданы мен аудан орталығы орналасқан ел­ді мекеннің тарихи атауын қалпына келтіру жөнінде ширек ғасырдан бері айтудай-ақ айтып келеді. Алайда одан еш нәтиже жоқ. Өкінішке қарай, қазір бізге қадымнан қалған Жаркөл атауы­нан гөрі Федор жарықтықтың есімі құндырақ болып тұр.

Ал енді «Федоров атауы қалай пайда болды?» деген сауалға жауап алғыңыз келсе, аудан әкімдігінің ресми сайтынан «ХІХ ғасырдың жетпісінші жылдары Жаман Жаркөлдің жағасына Федор есімді мордва балықшы қоныстанған екен. 1894 жылы Федордың қонысында Троицк пен Қостанай пошта жәмшік трактінің үшінші тарату бекеті салынады. 1900 жылы Жаркөлдің жағасында Федоров деген жаңа елді мекен пайда болды» деген жұтаңдау мәліметті оқисыз.

Таяуда Мәдениет және спорт ми­нистр­­­лігінің Тіл саясаты комитеті об­лыс­­тық тіл басқармасына Қостанай өңі­рін­де туып-өсіп, бүкіл саналы ғұмы­рын ұлтқа қызмет етуге арнаған 43 Алаш қайраткерінің тізімін жіберіп, осы кісі­лердің есімін ел есінде қалдыру қамы­на кірісуді ұсыныпты. Алайда жергі­лікті құзырлы органдар олардың бәріне бірдей атау бере алмаймыз деп отыр. Алайда талпыныс жоқ емес, бар.

– Бұрынғы тарихи жер-су атауларын, тарихи тұлғалардың есімдерін жаңадан зерделеу мақсатында ономастикалық комиссия мүшелері атауларды тағы бір пысықтап, былтыр 71 тарихи жер-су атауын Тіл саясаты комитетіне тарихи жер-су атаулары мен тарихи тұлға­лар тізіміне енгізуге жіберген едік, оның 23-і тізімге енді. Мысалы, қазіргі Руд­ный қаласын Сарыбай деп өзгерту туралы ұсыныс берілді, мұндағы ірі кен орны тұрған жердің тарихи атауы Сары­бай болғанымен, оған Соколов атауы қосарланып аталып келеді, Лисаков қаласының орнында кезінде Наурызбай деген елді мекен болған. Ал Жаркөл тың игеру жылдары Федоров болып кеткен, Бейімбет Майлин ауданындағы қазіргі «Варваринка» кеніші тұрған жер Көрпелі деп аталған. Сондай-ақ Қара­балық ауданындағы Славенка бұ­рын Қарағайлы деп аталған. Осы аудан­дағы Белоглинканың тарихи атауы – Мыңбай. Меңдіқара ауданын­дағы Молодеж­ный бұрын Қызылқожа, Ұзынкөл ауданындағы Арзамас елді мекені Құт­ты­көл, осы аудандағы Казаньканың бұрынғы атауы Сарыбалық, Пилкино – Ұлпан, Ксеньевка – Қайранкөл, жанымызда тұрған Қостанай ауданындағы Александров – Шектібай, Новоселов – Қастек, Бейімбет Майлин ауданындағы Ленино – Байғара, Денисов ауданындағы Алшановка – Алшын деп аталған. Мұның сыртында, таяуда ғана Тіл саясаты комитеті 5 тарихи тұлғаның тізімін сұрады. Оны біз 2 наурызда жібердік. Бұл тізімде 1916 жылғы Торғайдағы ұлт-азаттық көтерілісінің көсемі Әбдіғапар Жанбосынұлы, Дербісәлі Беркінбаев, Елдес Омаров, Мұхаметжан Қарабаев, Нұржан Наушабайұлы сияқты тарихи тұлғалар бар. Бұл кісілердің есімдерін елді мекендерге, көшелерге, мектеп, кітап­хана, аурухана, мәдениет үйі сияқ­ты нысандарға беруге болады.

2008 жылы облыстық әкімдіктің қолдауымен Қостанай өңірінің тарихи топонимикасын зерттеу мақсатында тарих ғылымдарының докторы, белгі­лі ғалым Аманжол Күзембайұлы, өлке­тану­шы ғалым Қуаныш Орманов, ғалым Рауан Байдалы бастаған ғылыми-зерт­теу тобы құрылып, облыстың бүкіл елді мекендерін аралап, көнекөз қария­лар­дың аузынан жер-су атауларына қа­тыс­ты көптеген деректерді жазып алған. Одан кейін ғылыми жұмыс тобы Ре­сей­дің шекаралас жатқан қалаларына барып, архив мәліметтерін, ескі карталарды тауып әкеліп, салыстыра отырып, өңірдегі елді мекендердің көбінің тарихи атаулары болғандығын растап шығарды, деді облыстық тілдерді дамыту басқармасы ономастика және көрнекі ақпараттар мониторингі бөлімінің басшысы Жарасқан Наурызбаев.

 – Біз елді мекен атауларын өзгертетін кез келді деп айтамыз ғой. Бірақ қазір көп ауылдарда өзге ұлт өкілдерінің үлес салмағы әлі де болса басым. Сондықтан бұл мәселені жалпыхалықтық талқыға салу ертерек. Оны басқаша өз­гертуге болады. Мысалы, кезінде Семи­палатинск солай өзгерді ғой. Елба­сы­ның өзі барды да, «Семей деген сөз құлаққа жағымды естіледі», – деп, шаруаны бір-ақ күнде тындырды. Ал қазіргідей көпшіліктің талқысына салатын болсақ, ұтыламыз. 2017 жылы Қостанай ауданын­дағы Давыденовка ауылының атауын әупірімдеп жүріп Еңбек деп өзгерт­тік. Кішкентай ғана ауылдың атын өзгертеміз деп үш сағат отырдық. Тұрғындар қарсылық біл­діріп, міз бақпай отырып алды. Ауыл­дан қалаға әлдеқашан көшіп кеткен кәрі кемпірлерге дейін келді. Негізі, жиынға осы ауылда ресми тіркелген адамдар ғана қатысуы керек. Сөз сөйлегендердің көбінің көшіп кеткен адамдар екенін кейін білдік. Мен екі рет шығып сөйледім. Артта отырғандар шулап сөйлеткізбей, поли­ция келіп тәр­тіпке шақырып, ақы­ры дауысқа салып, азғантай ғана басым­дықпен Ең­бек деп өзгерттік. Енді әрбір елді мекен­­ді осындай жолмен өзгертсек, оған біз­­дің өміріміз жетпейді, – деді А.Күзембайұлы.

Ғалымның айтуынша, алдағы уа­қытта жер аттарын өзгертудің жаңа ере­жесін енгізу керек. Ол ереже бойынша елді мекеннің атауы аудандық мәслихаттың шешімі арқылы ғана өзгеруі керек. Тұрғындарды жинап, олардың пікірімен санасудың керегі жоқ. Тұрғындар жиынының пайдасынан зияны көп. Бір ауылда ұйып отырған жұрт мұндай жиыннан кейін екіге бөлініп кетеді екен. 

Ономастика мәселесімен көптен бері айналысып келе жатқан тәжірибелі ғалым­ның бұл ұсынысы қолдау тапса, Қостанай өңіріндегі сіресіп тұрған кірме атау­лардың көбесі сөгіліп, құнарлы топы­раққа түскен соқа тісі жойып жібер­ген қазақ ауылдарының байырғы атау­лары қайта тірілері анық.