Кейінгі он жылдықта елімізде құс шаруашылығының өнімдеріне деген сұраныс көбейген екен. Сәл арыдағы болжам бойынша отандық өндірістің өнімін, оның ішінде ет тұтынудың жылдық көрсеткіші 360-380 мың тоннаға дейін өсуге тиіс еді. Алайда ішкі нарықты қамту үлесі өткен жылы ғана 300 мың тоннаға әрең жеткен көрінеді. Яғни агроөнеркәсіп кешені құс етіне сұранысты өтеуге қабілетсіз. Дерекке сүйенсек, бұл бағыттағы жергілікті қамту 60 пайыз шамасында болса, импорт көлемі 40 пайызды құрап отыр.
Дегенмен құс шаруашылығын дамытуға батыл қадам жасап отырған өңірлер бар. Алматы облысы сол қатарда. Кейінгі кезеңде облыста құс етін өндіруге басымдық беріліп келеді. Соның нәтижессінде Жетісуда сойылған тауық еті ішкі нарық көлемінің 32 пайызын құрап, өндірілген еттің көлемі 108,3 мың тоннаға жеткен. Қазір құс еті бойынша облыс халқы мен Алматы қаласы тұрғындарының қажеттілігі толығымен өтеледі. Аймақ өндірушілері мұнымен тоқтап қалмай, импортты толық алмастыру үшін өнім шығаруды 2 есеге арттыру міндетін мойындарына алып отыр. Осы мақсатта жалпы қуаты жылына 76 мың тонна, ал инвестиция көлемі 85 млрд теңге болатын екі құс фабрикасы іске қосылып және бір фабриканың өндірісі кеңейтілуде.
Жалпы, облыста құстың еті ғана емес, жұмыртқа өндірісі де даму жолына түскен. Ел бойынша жұмыртқа өндірушілердің үздік бестігіне кіретін Алматы облысы былтыр 70 млн дана өнімді нарыққа жөнелткен. Яғни облыстағы тауық фермаларының жұмысына жан біткені көрініп тұр. Мысалы, Іле ауданындағы «НаурызАгро» компаниясының өзі жылына 32 млн дана инкубациялық жұмыртқа шығарады. Рас, бұл көрсеткіштердің бәрі ішкі нарықтағы сұранысты толық өтеуге де жетпейді. Өйткені жұмыртқаға деген сұраныс жыл сайын 3 млрд данаға дейін жетеді. Статистикаға сүйенсек, жыл басынан бері отандық өндіріс 370 млн дана жұмыртқа дайындаған. Бірақ бұл өткен жылға қарағанда 20 пайызға аз. Дегенмен жоқтан жақсы. Сүйінерлігі, бұған жетісулық кәсіпорындар да үлес қосып отыр. Оның үстіне аймақта құс етін өндіруді ынталандырудың барлық шарасы жасалуда. Соның ішінде дайын өнімге төленетін субсидия да бар.
Өкінішке қарай, мемлекеттің ұстанымы мен қолдау саясаты дұрыс болғанымен, жергілікті атқарушы органдар тарапынан кедергілер жиі кездеседі. Осындай жағдай аймақтағы «Алсад Қазақстан» құс фабрикасына қатысты. Мәселенің мәнісі былай: 2020 жылдың желтоқсан айында Алматы облысының мамандандырылған ауданаралық әкімшілік соты кәсіпорынның облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының үстінен жазған талап-арызын қанағаттандырады. Яғни сот мемлекеттік органға тағамдық тауық жұмыртқасы өндірісінің құнын арзандатуға тиісті субсидияларды төлеуді міндеттейді. Алайда облыстық ауыл шаруашылығы басқармасы соттың шешімін бүгінге дейін орындамай келіпті. Анығында, мемлекеттік орган арызданушының өтінімін қабылдап, бірақ тиісті қаржыландыру жасамаған. Ал отандық тауар өндіруші болса тағамдық тауық жұмыртқасы өндірісінің құнын арзандату үшін төленетін субсидияға жалпы сомасы 22 463 823 теңгеге өтінім берген көрінеді. Ең қызығы, «Алсад Қазақстан» құс фабрикасы облыстық ауыл шаруашылығы басқармсына 2020 жылдың маусымында 43 өтінім, 2020 жылдың шілдесінде 64 өтінім, 2020 жылдың тамызында 11 өтінім беріп, ешбір жауап алмаған-мыс. Ал биыл кәсіпорын басқарманы тағы да сотқа беріпті. Нәтижесінде, сот облыстық басқарманың әрекетін заңсыз деп танып, бір ай мерзім ішінде субсидиялауға өтінімдер қабылдауды және компанияға 14,5 мың теңге төленген мемлекеттік бажды қайтаруды міндеттеді.
– Кәсіпкер субсидиялау қағидаларында көзделген барлық талапты орындады, осыған байланысты өтінімдер қабылданып, тіркелуі керек. Тиісті айға арналған қаржыландыру жоспарында көзделген бюджет қаражатының көлемінен асатын өтінімдер бойынша субсидияны төлеу уақыты келесі айда, кезек бойынша өтінімнің келіп түскен мерзіміне байланысты жүзеге асырылады. Сондықтан мемлекеттік органның өтініштерді қабылдаудан бас тарту әрекетін заңсыз деп санаймыз. Өйткені өтінімдерді қабылдаудан бас тартудың заңды негіздері жоқ, – дейді бұл жолғы сотта құс фабрикасының құқығын қорғаған облыстық Кәсіпкерлер палатасы директорының құқықтық мәселелер жөніндегі орынбасары Думан Керімбаев.
Айтпақшы, өткенде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев осы субсидия мәселесін қатаң сынға алған болатын. Президенттің пайымдауынша, субсидия алып отырған шаруалардың ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуге және сақтауға аса құлқы жоқ. Себебі субсидиялау жүйесі шаруаларды ынталандырмай отыр. Керісінше, кедергілердің көп болуы мемлекет төлейтін өтемақыға сұранысты азайтып, билік жүйесіне деген сенімді де әлсіретуге негіз болғаны анық. Ал соңғы бес жылда ауыл шаруашылығын дамытуға 2 трлн теңгеден астам қаржы бөлінген.
«Алайда субсидия көлемі қанша өссе де, бұл салада ауыз толтырып айтатын өзгеріс болған жоқ. Ауыл шаруашылығы министрлігі мен әкімдіктер субсидияны таратып берумен ғана шектелген. Оған ешқандай талдау жасалған жоқ. Қаржының тиісті мақсатқа жұмсалуын да ешкім бақылауға алмаған. Субсидия түпкі иесіне жетпей, орта жолда талан-таражға түсуде. Тіпті ауыл шаруашылығына еш қатысы жоқ салалар да оның қызығын көріп жатыр», деген Президент субсидиялаудың бірыңғай ақпараттық жүйесі жоқ екенін де атап өткен еді.
Яғни Мемлекет басшысының «Шаруалардың бұған наразылық білдіруі орынды. Үкіметке субсидиялау туралы ақпаратты толық қамтитын платформа әзірлеуді тапсырамын. Бұл платформа шаруаларға тегін қызмет көрсетуі керек. Субсидия мемлекет беретін міндетті төлем емес екенін әркім білуге тиіс. Бұл – шаруаларды өнімді жұмыс істеуге ынталандыратын тәсіл» деп қадап айтқаны ел ішіндегі жағдайды оңалтуға тиіс. Бәлкім, сонда ғана шаруалар мен өнім иелерінің мемлекеттік мекемелермен соттасуы сап тыйылар?..
Алматы облысы