Тұтынушылардың құқықтарын қорғау қоғамымызда әлі де өзекті мәселе. Халықты алдау, сапасыз тауарды өткізіп жіберу немесе сатып алынған заттың кепілдік мерзімі аяқталмай бұзылып қалуы, ал оның ақшасын қайтармай тұтынушыны әуре-сарсаңға салу – Кеңес дәуірінен бері қалмай келе жатқан бір кесіріміз.
Дамыған шетелде сатушы фирма тұтынушы тарапынан ешқандай өкпе-наз естімеуге тырысады, ал алда-жалда ондай бола қалса, тұтынушының алдында кешірім сұрап, сапасыз тауарды өздері келіп ауыстырып береді. Ал ақшасын талап етсе, келтірген моралдық залалын үстіне қосып беріп, тұтынушымен ризаласып қоштасады. Оларда тұтынушы мен сатушы соттасыпты дегенді мүлде естімейсің. Сатушы өзінің атына кір келтірмес үшін тұтынушының барлық бабын табады. Өйткені біріншіден, бәсекелестік қатты. Алда-жалда бәсекелестері тұтынушының талабын қанағаттандырмағанын білсе, сол фирманың есін шығарады. Сондықтан фирма өзінің абырой-беделіне нұқсан келтірмеуге тырысады. Екіншіден, ондағы халықтың мәдениеті жоғары, сатушының халықты алдау дегені өркениетті елде мүлде болмайды.
Ал бізде кеңес кәсіпорынның тауарын сатып, тұтынушыны көзге ілмей жаман үйренген сатушылар өзінің немесе жұмыс істеп тұрған мемлекеттік дүкенінің беделі үшін ешқашан алаңдамаған. Сол әдет қазіргі жекеменшік дүкен иелерінде де жалғасып келеді. Олардың сатушылары тұтынушыға тіпті сапасыз тауарды немесе арзанды қымбатқа алдап өткізіп жіберуге бейім тұрады. Тіпті тауардың кемістігі кепілдік мерзімде білінсе де ауыстырып беруге немесе ақшасын қайтаруға құлқы жоқ, тұтынушыны әбден әуре-сарсаңға салып қояды.
Қоғамымызда «тұтынушының құқығын қорғау» деген арнайы қызмет бар. Мемлекет оған әжептеуір қаражат шығарып, Сауда және интеграция министрлігінде Тұтынушыларды қорғау комитетін ашқан және оның барлық облыстар мен республикалық маңызы бар қалаларда департаменттері бар.
Жуырда осы комитеттің Солтүстік Қазақстандағы департамент басшысы Ләзім Мияшовамен әңгімелесудің сәті түсті. Маманның айтуына қарағанда, 2020 жылы Солтүстік Қазақстан облысындағы тұтынушылардың құқықтарын қорғау департаментіне жеке және заңды тұлғалардан 216 ауызша және жазбаша шағым түссе, 2021 жылы бұл көрсеткіш 3 есеге өсіп, 641-ге жеткен. Соның 58 пайызы департамент қызметкерлерінің көмегімен қанағаттандырылып, тұтынушыларға шамамен 4,5 миллион теңге қайтарылған.
Түскен шағымдардың 74,6 пайызы бөлшек және электронды сауда саласына қатысты екен. Сатушылар сапасы төмен тауарларды айырбастаудан немесе ақшасын қайтарудан бас тартқан. Мысалы, бір ЖШС қызмет көрсету орталығы берген техникалық қорытынды актісінде тұтынушының тоңазытқышты пайдалану шарттарын бұзбағаны және жөндеуден (компрессорды ауыстырудан) бас тартқаны көрсетілгеніне қарамастан, төленген ақшасын қайтарудан бас тартқан. Тек департаменттің тексеруі барысында ғана сатушы тұтынушының құқықтарын бұзғанын мойындап, оған 136 мың теңге мөлшеріндегі ақшалай қаражатын қайтарған.
Ләзім Мияшованың айтуынша, тауардың кемшіліктері анықталған жағдайда тұтынушылар заңмен белгіленген құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау құқығын пайдалануы керек. Мұндай жағдайда тұтынушы сатушыға тауарды айырбастау немесе қайтару және кемшіліктердің салдарынан келтірілген залалды ерікті түрде өтеу туралы жазбаша наразылық беруі керек. «Егер сатушы қойылған наразылыққа 10 күнтізбелік күн ішінде жауап бермесе немесе тұтынушының заңды талаптарын орындаудан бас тартса, онда тұтынушы бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін біздің департаментке және сотқа жүгінуге құқылы», дейді ол.
10 күнтізбелік күн ішінде жауап бермегені үшін сатушы құқық бұзушы болып табылады және оны жасағаны үшін әкімшілік жауапкершілік көзделген. Мысалы, Петропавлда 2021 жылы ірі кәсіпкерлік субъектілерінің бірі уақтылы жауап бермегені үшін Әкімшілік кодекстің 190-бабының 6-бөлігі бойынша жауапкершілікке тартылып, оған 50 АЕК (145 850 теңге) көлемінде айыппұл салынған.
Қазіргі кезде тұтынушылар құқығының жиі бұзылатын себептерінің бірі – баға белгісінде және кассалық чекте көрсетілген тауар құнының сәйкес келмеуі. Сондай-ақ тауарды сатып алу кезінде шарт жасасуға мәжбүрлеу, мысалы, смартфонды сатып алу кезінде әртүрлі қосымшаларды немесе кепілдік көрсету қызметін сатып алуға «зорлап міндеттеу». Тұтынушының өз құқын білмейтіндігін пайдаланып сатушы қосымшаларды алдап өткізуге тырысады.
Тұтынушылардың сатып алынған тауарға кепілдік мерзімі ішінде қойылатын талаптарын қанағаттандыруды кемшіліктерімен байланысты емес шарттармен байланыстыруға тыйым салынады. Бұл тәртіп те бізде жиі бұзылатын көрінеді.
Бір кезде қазақстандық тұтынушылар да мұндай артық қызметтерден, керексіз проблемаларға ұшыраудан арылатын уақыт келетін шығар. Ал әзірге тұтынушының құқын қорғау қызметінің жұмысы қауырт. Мұндай қызмет болмаса тұтынушы арамза сатушылардан өз құқын қорғай алмай мүшкіл халде болар еді.
Солтүстік Қазақстан облысы