Жергілікті өзін-өзі басқару: Өзгеріс неден басталады?

Ендігі мәселе – «Бұл өзгеріс неден бас­талады?» деген сұрақ төңірегінде болып отыр. Жаңа Қазақстанда жаңа белестерге батыл қадам жасау үшін не істеуіміз қажет? Жергілікті өзін-өзі басқаруды орталықсыздандыру жауапкершілікті кімге жүктейді? Өкі­леттіктерді орталықтан өңірлерге беру ісі қалай жүзеге асырылады? Алматы қаласындағы өткен КИСИ GPS: Gylym. Pikir. Sayasat ұлттық сарап­тамалық алаңының отырысында «Жер­гілікті өзін-өзі басқару – демокра­тия мектебі» тақырыбы талқыға түсіп, пікірталас алаңына жиналған сарапшылар, саясаттанушылар, экономистер және жергілікті мемлекеттік органдардың өкілдері осы мәселе төңірегінде ой-пікірлері, көзқарастары және тәжірибелерімен бөліскен еді.

Бұл ұзақ жолдың басы ғана

Еркін ТҰҚЫМОВ,

Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының директоры:

– Мемлекет басшысы наурыз айын­дағы Жолдауында жергілікті өзін-өзі басқарудың мықты жүйесі азаматтар­дың тұрғылықты елді мекеніндегі өмір сүру сапасын жақсартуға тікелей қатысуының базалық негізі деп атап өтті. Бүгінде Қазақстанда 2345 жер­гі­лікті қоғамдастық бар. Жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалаудың ауқымы өте кең екені анық. Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың 2025 жыл­ға дейінгі тұжырымдамасы бар, мәс­ли­хат­тардың рөлі айтарлықтай өзгеруде, жер­гілікті өзін-өзі басқарудың кіріс базасы 2024 жылы қазіргі 6-дан 13-ке дейін өседі. Сондай-ақ кеңестердің өкілеттіктерін кеңейту, ауылдық округ әкімдері аппаратын жергілікті өзін-өзі басқару әкімшілігіне өзгерту, ең бастысы, «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңын қабылдау жоспарлануда. Осы реформалардың барлығы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне қалай әсер етеді? Реформалардың нәтижесінде жергілік­ті өзін-өзі басқарудың қандай моделі қалыптасуы керек? Жергілікті жерлерде азаматтар өзін-өзі басқару бойынша белсенді жұмыс істеуге дайын ба? Қазіргі таңда біз осы және басқа да мәселелерді ашық талқылауымыз қажет. Өйткені қоғамдағы өзін-өзі ұйымдастыру деңгейі қоғамның жауапкершілікті өз мойнына алу, өз позициясын белсенді түрде көрсету және шешім қабылдау үдерісіне әсер ету қабілетін көрсетеді. Жергілікті өзін-өзі басқару – институционалдық құрылым ретінде азаматтық қоғамның өзін-өзі ұйымдастыруы мен дамуының маңызды элементі. Азаматтардың шешім қабылдау үдерісіне қатысуы олардың басқару құқығын жүзеге асыруға және мемлекеттегі шешім қабылдау үдерісі­не ықпал етуге мүмкіндік береді. Бұл құқық жергілікті деңгейде жергілікті мәселелерді шешу кезінде барынша сапалы жүзеге асырылады. Осылайша, жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті жерлердегі өмірді демократиялық ұйымдастырудың өзіндік мектебіне айналады. Ол қоғамды өзін-өзі ұйым­дастыруға дағдыландырып, бұл мәсе­лелерді азаматтардың мүдделеріне сәйкес сапалы шешу үшін қажет.

Қазақстанда қалыптасу және қарқын­ды даму барысында жергілікті өзін-өзі басқару институтының өзіндік моделі қалыптасуда. 2012 жылы Жергілікті өзін-өзі басқару тұжырымдамасы қ­а­былданып, жүзеге асырылғалы бері бел­гілі бір табыстар мен нәтижелерге қол жеткізіліп, азаматтық қоғам тарапынан оң қабылдануда. Дегенмен бұл ұзақ жолдың басы ғана. Азаматтық қоғам саяси институт ретінде жетілген сайын одан әрі қайта құрулар үшін жаңа жағдайлар туындайды.

Үйлестіру рәсімдерін жеңілдету маңызды

Руслан АҚМАҒАНБЕТОВ,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Саясаттану және саяси

технологиялар кафедрасының аға оқытушысы:

– Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту мәселесі орталықсыздандыру мәсе­лесін шешуді талап етеді. Ол үшін ауыл, аудан және облыс арасындағы үйлестіру рәсімдерін жеңілдету қажет. Себебі сая­саттанушылар мен экономистер депутаттарды партиялық тізім бойынша емес, мажоритарлық жүйе бойынша жасақ­тау керек деп есептейді. Ел болып, мемлекет болып үміттеніп отырған реформаның өзегі де осында жатыр. Барлық деңгейдегі басқару тізбегі мем­лекеттік басқару институтының тірегі. Елдің экономикалық және әлеу­мет­тік құрылымы сол бағытқа қарап дамиды. Жергілікті маңызы бар мәсе­лелер жергілікті жерде шешілуі керек. Ал жергілікті өзін-өзі басқарудың өз мәсе­лелерін шешуі үшін қаражат қажет. Қар­жыны бөлу халық санына сәйкес болуы керек, сонымен қатар жиналған қаражат­тың басым бөлігін жергілікті жерлер­де қалдыру, тұрақты үлесті аудандарға, облыстарға және орталыққа бөлу маңызды.

Шағын ауылдар үшін кедергілер көп

Қайсар НЫҒМЕТОВ,

«Экономикалық зерттеулер институты» АҚ Өңірлік зерттеулер орталығының директоры:

– Ең алдымен бюджетаралық қаты­настарды өзгерту мәселелерін қарас­­тыру қажет. Себебі халқы аз қоныстан­ған ауылдық округтер бюджеттік түсім мәселесінде кедергілерге тап болуы әбден мүмкін. 2019 жылы шағын және орта бизнестен түсетін корпоративтік табыс салығы түсімдерін республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке беру туралы шешім қабылданды. Енді, биылдан бастап ауыл деңгейіндегі салықтар мен төлемдердің қосымша төрт түрі ауылда қалады. Атап айтқанда, шағын және орта бизнестен түсетін корпоративтік табыс салығы облыс, аудан және ауыл арасында бөлінеді. Фискалдық орталықсыздандыру болжамы бойынша 2025 жылы ауылдық округ бюджетінің өзін-өзі қамтамасыз етуі 35 пайызға дейін ұлғайтылады. 2021 жылы төртінші деңгейлі бюджет түсімінің 73 пайызы көлік салығы, 16 пайызы қосымша құн салығынан толықты. Орталықтан шалғай орналасқан елді мекендердегі бюджеттің жай-күйі осындай. Жағдай бұлай жалғаса берсе халқы, шағын және орта бизнесі аз ауылдар дотацияға немесе субсидияға тәуелді болып қалады. Географиялық жағынан ірі қалаларға жақын орналасқан және агломерациялар құрамына кіретін елді мекендер орталықсыздандырудан көбірек пайда көреді. Бұл фактор жергілікті аймақтарды дамытудағы үйлесімділіктің сақталуына кері әсер етеді.

Жергілікті өзін-өзі басқару тұжы­рым­­дамасында жергілікті өзін-өзі бас­қару­дың кірісіне қосымша аударылатын салықтардың тізбесі қарастырылған. Ша­ғын кәсіпкерлік субъектілерінен түс­кен қосымша салық түсімдерін жер­гілікті бюджетке аудару керек. Біз орта­лықтан шалғай орналасқан ауыл­ды осындай тізбекпен ғана қатарға қоса­мыз. Бюджетті бөлу жалғасуы керек, әйт­песе жергілікті мекемелердің тәуел­ді­лігі сақталады. Өкілеттіктер мен құзы­рет­терді кеңейту экономикалық ресурс­тар­мен қамтамасыз етілуге тиіс. Бүгінгі таң­да орталықсыздандырудан халық са­ны көп және экономикалық тиімді жер­лер­де орналасқан ауылдық округтер ғана ұтады.

Сондай-ақ мемлекеттік органдар, халықпен кері байланыстың заманауи тетіктерін тиімді пайдалануды үйренуі керек. Бұл тұрғындар алдында ауыл әкімінің ашықтығы мен есептілігі дең­гейін арттыруға жол ашады. Шешім қа­был­дауға тұрғындарды жұмылдыру бас­қару сапасын өзгертуге тиіс.

Азаматтардың белсенділігі – тиімді индикатор

Руслан АСАУБАЕВ,

қоғамдық мониторинг саласы бойынша сарапшы:

– Ең бастысы, жергілікті атқарушы органдар халықпен бірлесе жұмыс істеуді үйренуі қажет. Реформа енгізілгенге дейін жергілікті бюджеттердің экономика­лық маңыздылығы ел экономикасы­ның 1/10 деңгейінде болды. 2020 жылдың бірінші жартыжылдығында реформаны жүзеге асыруға байланысты ішкі жалпы өнімге кірістер көрсеткішінің 9-дан 13 пайызға дейін өскені байқалады. Сарапшылар осыған дейін жергілікті билік органдарының салық өкілеттіктері айтарлықтай шектеулі екенін талай рет айтқан. Орталықтан басқарылғандықтан, жергілікті жерлердегі мемлекеттік шы­ғыс­­тардың көп бөлігін (60%) қаржы­лан­дыратын орталық Үкіметке қатты тәуелді. Осыдан кейін «Жергілікті жерде шығындарды бекіту және жүзеге асыру үшін толық өкілеттік болмаса, жергілікті бюджеттер қалай тәуелсіз болады?» деген сұрақ туындайды.

Жергілікті атқарушы органдар жер­гі­лікті тұрғындармен байланыс пен жиын­дарды ұйымдастыруда қиындықтарға тап болып отыр. Бүгінгі таңда жергілікті қоғамдастық туралы жақсы заң дайындап қойғанның өзінде, оны жүзеге асыруда қиындықтар туындауы мүмкін. Қазір бізде ауыл әкімдері сайланды. Енді кеңес мүшелерін де осы жолмен сайлау керек. Бұл жергілікті қоғамдастықтардың рөлі мен жауапкершілігін арттыра түседі.

Нәтижені ел сезіну үшін нақты шешім керек

Петр СВОИК,

саясаттанушы:

– Билік халықты қызықтыратын өзін-өзі басқару жүйесінің жаңа үлгісін ұсынуы қажет. Осы жолы мүмкіндікті уыс­тан шығарып алсақ, қалған әңгіменің бәрі бос. Теориялық жағынан алған­да сырттай бәрі дұрыс. Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң да бар. Аудандық әкімдік жанындағы мәслихат осы ба­ғыттарды үйлестіріп отырады. Бірақ бар­лығы заң шеңберінде орындалса, бүгін біз талқылап отырған мәселе қазіргіден де салмақты болар еді. Жергілікті өзін-өзі басқару институттарының қол-аяғын ұзартып, өкілеттіліктерін арттыру мем­лекеттік басқару институтын демократияландыруды тездетеді.

Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев билік­ті бөлісуге және президенттік парла­мент­тік жүйе құруға дайын екенін айт­ты. Жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың өкі­­­лет­тіктері мен жауапкершілік сала­лары­­ның аражігі биліктің бөлінуі ар­қылы анықталады. Осыған байланысты жер­гілікті өзін-өзі басқару органдары өкілеттіктерінің аражігін кезең-кезеңі­мен ажырату міндетін кешіктіруге бол­майды. Жетіспейтін функциялар­ды анықтап, қосымша талдаулар жүргізілуі керек. Бұл жүйе парламенттік партия­ларды қалыптастырады. Бәрі айтуға оңай екенін білеміз. Дәл осы тұста мем­лекеттік биліктің орталық­сыз­дан­дырылуы және жергілікті атқару орын­дары өкілеттіліктерінің күшеюі рефор­малардың іргетасы ретінде қабылданады. Мен соңғысын, жергілікті атқару орындары өкілеттіліктерінің күшеюін мемлекет үшін алғашқы үштікке кіретін мәселелердің бірі деп қабылдаймын. Бұл бағыт міндетті түрде өз жемісін береді.

Рас, бұл бағыттарды алға жылжыту да қиын. Конституцияда жергілікті басқару бағыты туралы тым жұқа және түсініксіз айтылған. Жергілікті биліктің өкілеттілігі бір қаулының күшімен бір күнде орындала салмайды. Басты заңды бір күнде өзгерте салу да мүмкін емес. Әлеуетімізді шаршатып, шашыратып алмау да жұмысты ілгерілетеді. Алдымен кезең-кезеңімен белгілі бір бағыттарға басымдық берген жөн. Еуропалық үлгіге басымдық бергіміз келсе, мемлекет өзінің кейбір өкілеттіліктерін жергілікті атқару орындарымен бөлісу керек. Билік құрылымдары оған да дайын отыр. Білім, денсаулық сақтау сегменті мемлекеттің балансында қалып, өзгелері жергілікті атқару орындарының құзыретіне өтуге тиіс. Бұл үшін қалаларда немесе елді мекендерде жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органын құрып, қоғамдық көлік, абаттандыру сияқты мәселелерді шешу үшін билік пен қаржы беру керек. Ауылдың мәселесіне аудан немесе облыс орталығында тұратын әкім емес, ауылдың әкімі жауапты болу­ға тиіс. Бұл айтылған жайттың бәрі қабыл­данады деп отырған заңда айтылады деп үміттенемін.

Бизнес орталықтан алыстауға мүдделі емес

Андрей ЧЕБОТАРЕВ,

«Альтернатива» заманауи

зерттеулер орталығының директоры:

– Бірінші фактор – орталықсыздан­дыруға қажетті саяси ерік-жігер. Бас­қару­дың суперпрезиденттік үлгісі бар бұ­рынғы басшылық орталықтандыруға талпынды. Комитеттер, жергілікті өзін-өзі басқарудың аумақтық кеңестерінің құрылымдық қызметі туралы түсінік болмады. Сондықтан қандай үлгіге көңіл бөлу керектігі түсініксіз болды. Екінші фактор – адами фактор жайлы айтылып жатқан пікірлердің бәрінде нақтылық бар. Мен ол тақырыпқа аялдамай, үшінші фактор – экономикалық мәселелердің тереңдігі туралы айтқым келеді. Әркімнің өз экономикалық мүд­десі, түсінігі болғандықтан Ұлт­тық экономика министрлігі, Қаржы министрлігі, әкімдер деңгейінде дау-дамайлар жүріп жатыр. Кәсіпкерлік пен ауыл шаруашылығы жолға қойылмаса, 4-ші деңгейлі бюджеттен нәтиже болмайды. Жергілікті басқарудың индикаторы – бизнес. Бірақ бизнес әзірге орталықтан алыстауға мүдделі емес. Бизнес ауылдың күре тамырына қан жүгірте алмаса, қалған әңгіменің бәрі бос.

Қаржы бөлу тетіктерін айқындап алу қажет

Сарқытбек МОЛДАБАЕВ,

Мемлекеттік басқару

академиясының Алматы облысы бойынша филиалының профессоры:

– Жергілікті өзін-өзі басқарудың бас­ты мәселесі – адамдарды өз бетін­ше сұрақтарды шешуі үшін біріктіру. Ауылдың әлеуетін таба білу керек. Біздің әлеуетіміз – халық. Қазақстанның әрбір аймағында ғылыми-өндірістік жобаларды ашуға мүмкіндігі бар. Цифрландырудың өз орны бар, бұл да өзекті мәселе. Ең дұрысы, бізге 2 дең­гейлі басқару қажет: Бұл республика және ауыл. Цифрландыру арқылы біз бұл тізбекті оңтайландырып аралық кедергілерді жоямыз. Сонымен қатар жергілікті жерлерде мәселелерді тиімді әрі тиімді шешуге ықпал етуге тиіс. Ендігі жерде жергілікті әкімдерге үлкен жауапкершілік жүктелетін болады. Бұрынғы орталықтан аударылған трансферттер тиімді пайдаланыла бермей­тіні белгілі. Орталықтан бөлінген қар­жы кеш түседі. Соның салдарынан жазда жөнделуге тиіс көшеге қарашада тас төселеді. Қарашада төселген тас келер көктемде ортасынан ойылып, ауыл әкімінің тұрғындар алдындағы беделіне селкеу түсіреді. Біз орталық пен орталықтан шалғай орналасқан аймақтарда қаржы бөлу тетіктерін айқындамай, белгілі бір нәтижеге қол жеткізе алмаймыз.

Ынталандыру жағы кемшін

Замир ҚАРАЖАНОВ,

саясаттанушы:

– Бүгінде жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі қауіпсіздік мәселелерімен де, қоршаған ортаны қорғау мәселелерімен де айналысады. Өзін-өзі басқаруды дамыту мәселесі бірінші рет көтеріліп отырған жоқ. Қажеттілігі айтылғанмен, ынталандыру жағы кемшін болды. Орталық билігін аймақпен бөлісуге мүдделі болмады. Жергілікті атқарушы органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары бар. Бұл институттар бір-бірінің функцияларын қайталамауы керек. Жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуы азаматтық қоғамның белсенділігіне байланысты. Бірақ азаматтарымыздан белсенділік емес, селқостық байқалып қалады. Себебі олар жоғарыдан бас­талған реформалардан хабарсыз немесе белгілі бір нәтиже шығарына сенбейді. Сол үшін азаматтарымыздың белсенділік танытуына көбірек көңіл бөлгіміз келсе, өзін-өзі басқару институттарын дамыту керек.

Алматы