Биржа ма, әлде инвестициялық хаб па?

«Freedom Holding» құ­рылтайшысы Тимур Тур­лов АХҚО-да ашылатын жа­ңа алаң ресейлік акционер­лер мен бро­керлері үшін қолже­тімді болмайтынын, Ресей Феде­ра­циясының бағалы қағаздарымен сауда жасалмайтынын ашып айтып, «хаб ресейліктер үшін ғана ашылады» деген әңгімеге нүкте қойды.

Т.Турлов айтып өткендей, бұл жерде басымдық Санкт-Петербург биржасына (СПБ) емес, оның технологиясымен жұмыс істейтін жаңа алаңға басымдық берілмек. Ал оның жаңа биржаға немесе инвестициялық хабқа айналуы уақыттың еншісіндегі мәселе. Әзірше жоба күйінде талқыланып жатқан құрылымның та­биғаты биржаға емес, инвестициялық хабқа жақындау. Биржадан ауысатын жалғыз фактор – технологиясы ғана.

Т.Турловтың баяндауынша, СПБ технологиясымен жұмыс істейтін алаңда Ресейдің емес, АҚШ, Еуропа, ҚХР компаниялары бағалы қағаздармен жұмыс істейді. «Егер басқаша болса, біз оның жұ­мысына қатыспаймыз. Біз тек қана шетелдік (ресейлік емес) компаниялардың бағалы қағазымен жұмыс істеуге мүм­кіндік беретін биржалық тех­но­логия­ны қолдануға мүдделіміз», деді ол.

Ал Freedom Finance холдингі басқарма төрағасы Сергей Лукья­нов­тің айтуынша, ашылады деп болжанған биржадағы шетелдік бағалы қағаздардың сауда-сат­­ты­ғы биржалық құралдар бойын­­ша бірыңғай позицияны ұсы­нуға жә­не тәуе­кел­дерді тиімді бас­қа­руға мүм­кін­дік береді, сауда-кли­рингтік IT-плат­фор­ма­сында өтеді.

Сарапшылар СПБ биржа­сы­ның (Санкт-Петербург биржа) қолданысқа енген технологиясы маңызды екенін айтып отыр. 2021 жылдың қорытындысы бо­йынша шетелдік бағалы қағаздар бо­йынша мәмілелер көлемі шамамен 394 млрд долларға жетті, бұл 2020 жылға қарағанда 135,29 пайызға көп. Ал ресейлік компаниялардың саны 13 мыңнан асады. Finprom.kz жариялаған дерекке сай, елдегі шетелдік компаниялардың өсуі 2022 жылдың наурызында басталған. Нау­рыздағы өсім – 3,3 пайыз, сәуірде – 4 пайыз, мамырда 4 пайыз болды. Сарап­шылар гео­саяси жағдай күрделенген сайын ресейлік компаниялардың ағыны жалғаса береді деген пікірде. Қаржыгер Бейсенбек Зия­бековтың сөзіне ден қой­сақ, Қазақстанда жеке биржа немесе инвестициялық хаб құру идеясын қа­зір ресейлік қаржыгерлер, брокерлер көп­тен бері талқылап жатыр. Олардың инфра­құрылымдық шектеулерді айналып өту жолдарын іздестіруі – алдын ала бол­жанған құбылыс. Себебі көрші елдің шетелдік инвестиция тарту мүмкіндігі шектеліп келеді. Бірақ сарапшы айтып өткендей, ресейліктер бұл жобаны нарық көзі ретінде қарастырғысы келе­тіні анық.

«Санкт-Петербург бир­жа­сының Қазақстанда қоныс аударатыны туралы ақпарат мамыр айының басынан айтыла бастады. Инвесторларға шетелдік бағалы қағаздарға, ал компанияларға шетелдік қаржыландыруға қол жеткізу маңызды болғандықтан біздің елдің нарығына көз салып отыр. Қазақ нарығының ресейлік компанияларға жан-жақты қолайлы болғаны үшін ғана жаңа инвест алаң ашудың қажеті жоқ. Басы артық қаржың болса, Алматыдағы пәтеріңде отырып, Лондон мен Шанхай биржаларында сауда жасауға болады», дейді Б.Зиябеков.

Сарапшының айтуына қара­ғанда, бұл алаң Ресейге шетел­дік капиталды тарту үшін, ал жеке инвесторларға санкция­лар жағдайында шетелдік баға­лы қағаздарды сату үшін қажет. Көрші елге бұғатталып үлгер­ме­ген бағалы қағаздарды айналымға сала­тын, Ресейден өзге елде орна­ласқан жаңа орта болуы маңызды.

Қаржыгер айтып өткендей, сая­сатта мәңгілік ештеңе жоқ. Бүгін бір-біріне қырын қарап отырған елдер күні ертең келісімге келеді. Мұндай жағдайда бізді екі сценарий күтіп тұр. Бірі МосБиржа немесе СПБ (Санкт-Петербург) биржасы қалыпты жағдайға көшкен кезде біздегі үшінші биржаның алаңдары қаңтарылып қалады. «Екінші мәселе – СПБ АХҚО алаңында инвестициялық хаб ретінде жұмысын жалғастыра береді. Мен екінші сценарийге басымдық беремін. Осыған дейін 2012 жылы МосБиржа Алматы қор биржасының 3,2 пайыз акциясын сатып алған. Қазір Қазақстан қор биржасындағы ресейлік компаниялардың үлесі 13 пайызға жетті. Күні ертең бұл көрсеткіш еселеп өсуі мүмкін. Себебі қазіргі жағдай кейінгі тарихта «Ресейден көш келеді» деген атпен таңбаланып қалары анық», дейді қаржыгер.

Қор биржасының, құнды қа­ғаздар нарығының жағдайы – әлеуметтік-экономикалық дең­гейіміздің индикаторы. Екеуін бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Құнды қағаздар – абстрактілі дүние емес, компанияның активі. Қор нарығын жұмыс істетеміз десек, бізге өндірісті дамытып, шағын кәсіпкерлікті жолға қою керек. Халықтың құнды қағаздар нарығына бет бұруға шамасы жоқ. Қор нарығына қатысуға ниет білдіргендер 1 пайыздан аспайды. Халықтың қолдауынсыз жалпыхалықтық сипатқа ие бола алмасы анық. Бес-алты ұлттық компанияны қор нарығына шығарып, оны дамытамыз деу де, дәл осындай жағдайда үшінші биржаны ашамыз деу де басы артық шығын, дейді сарапшылар.

«Сарапшы ретінде Санкт-Петербург биржасының технологияларын Қазақстандағы биржаларда қолдануды қол­даймын. Себебі СПБ-да халықты өзіне жұ­мыл­дырудың тетіктері қалып­тасқан. Ал бізде Қазақстан қор биржасы (КАСЕ) ішкі на­рыққа, Астана халықаралық қаржы орталығының бағыты Англия мен Уэльс құқығының принциптеріне, нормалары мен прецеденттеріне және жетекші әлемдік қаржы орталықтарының стандарттарына негізделген. Оның орталық базасында жеке биржасында (AIX) 85 эмитент­тің бағалы қағаздарының 127 шы­ғарылымы саудаланады. Орталық депозитарийінде инвесторлардың 308 мыңнан астам шоты ашылды. Мамыр айының соңында AIX-те үлестік құралдар листингі бар компаниялардың жалпы нарықтық капиталдандырылуы 21,6 млрд доллардан асты, сауда-саттық көлемі бір айда 7,3 млн-ды құрады. Ресейде тіркелген компаниялардың бәрі АХҚО қабырғасында AIX биржасына кіруге мүмкіндік бар. Ресейліктер мұны біліп отыр. Бірақ оларға жаңа алаң тиімдірек болып тұр. Соңғы шешім біздің жақтан қабылданып, соңғы нүктені біз қоюымыз керек. СПБ-да тіркелген шетелдік компа­ниялардың көме­гімен Орталық Азиядағы ең ірі инвестициялық орталыққа айна­луға мүмкіндік туып тұр. Ресей­де тіркелген шетелдік компаниялар бізге келгісі келсе, оны өздері шеше алады, оларға ара-ағайынның қажеті жоқ», дейді Б.Зиябеков.

Біздің нарық үшін РФ биржа­лары жаңалық емес. 2018 жылы қазан айында KASE және Мәс­кеу биржасы стратегиялық ынты­мақ­тастық туралы келісімге қол қойып, 3,32 пайыз акция ресей­лік­тердің қанжығасында кетті. Сол жылғы деректерде осы биржада 30 ресейлік компанияның тіркелгені айтылады. Биылғы наурыз айын­да 13 ресейлік компанияның бир­жадағы сауда-саттықтан шығарылғаны айтылған. Таратып айтқанда, «Сбербанк», «Лукойл», «Аэрофлат», «Газпром» және тағы басқа эмитенттердің акциялары біздің нарықта сатылмайтын болды. Бұған Ресейдің орталық банкі өз бағалы қағаздарының шетелде сатылуына шектеу енгізгені себеп болған. КАСЕ өкілдері айтып өткендей, бұл компаниялардың листингтен шығарылуы біздің на­рыққа аса әсер етпейді.

Сарапшы Айбар Олжаевтың баяндауынша, ресейліктерге КАСЕ-дегі 13 пайыздық үлес емес, қазақ жерінен инвестициялық хаб ашқан маңызды. Тіпті оны ұйымдастыру, қажет болса көшіріп алудың қаржылық шығынын да өздері көтеруге дайын көрінеді. «Ресейліктердің қатысуымен ашылатын инвестициялық хаб тек ресейліктерге ғана тиімді, ал біз үшін бәсеке екенін бағамдау үшін маман болудың қажеті жоқ. Ал АХҚО мен Алматы қаржы орталығы барлық қажеттілігімізді қамтамасыз етіп отыр. Әр облысқа, әр аймаққа, тіпті Қазақстанға келген әрбір шетелдік компанияға жеке биржаның қажеті жоқ. Ниет болса Лондонда отырып та АХҚО немесе КАСЕ-дағы ойын ережесіне қатыса аласың.

«Дәл қазір бұл жоба біздің жос­парымызға сәйкес келмейді, бұл шешімге қадағалаушы орындар рұқсат бермейтін шығар деп үміттенемін. Бұл шешімнің тәуекелдері бар. Ресейден ауысып келген компаниялардың акциясы кімге тартымды деген мәселені талқылап алу қажет. Ре­­сейде тіркелген шетелдік ком­­­­паниялар биржалық эмигра­­ция жолымен бізге ауы­­­­са алады. Қазақстан қор бир­жа­­сы­­­­­ның ресейлік компанияларға есігі бұ­­рын­нан ашық, Ресейлік­тер­­дің қа­­тысуымен жаңа инвес­ти­­­ция­лық хаб ашуға не себептен қы­зы­ғып отырғаны маған түсі­нік­сіз», деп сөзін түйіндеді А.Олжаев.

Апта басынан жаңа биржаның ресейлік компанияларға жол ашатын мүмкіндіктерін тізбелеп берген сараптамалар ресейлік басылымдарда жиірек жариялана бастады. BFM.ru ақпараттық порталы 7 шілдедегі шығарылымында қазақ жерінен ашылатын инвест­хабтың жаңа нарыққа шығуға жол ашатын инфра­құ­рылымдық тәуекелдердің қандай деңгейде болатыны әлі түсініксіз екенін айтыпты. Олардың хабарлауынша, ұйымдастыру жұмыстарында айқын­дылық жоқ. Ірі компаниялар онсыз да әлем­дік нарыққа шығудың жолдарын біледі, ал шағын бизнеске Ресейдің ішкі нары­ғы да жетеді.Оларға бола күмәнді тәуе­кел үшін шетелге шығудың қажеті жоқ.

Ресейдегі «Шығыс қақпасы» қаржы нарықтарын талдау және макроэкономика жөніндегі директоры Александр Тимофеев журналистермен кездескен кезде бұл жобаға күмәнмен қарайтынын, Қазақстан, Арменияда, Грузияда шағын болса да жеке нарықтары қалыптасқанын, бірақ Ресей азаматтарымен бір реттік операциялар үшін тәуекелге бара алмайтынын айтыпты. «Батыс елдері мен АҚШ санкция­ларды айналып өтуге тырысқандар үшін қатаң шаралар қабылдайды. Қазақстанның орталық банктері жағдайдың қаншалықты салмақты екенін түсініп отыр. Себебі пайда көлемі белгісіз, тәуекел дең­гейі жо­ғары. Биржада немесе сауда алаң­дар­ын­дағы әрбір әрекет батыс елдерінің ба­қы­лауында. Бұл жерде акцияны сату немесе инвестициялық қаржы тарту туралы әңгіме қисынсыз», дейді А.Тимофеев.

АЛМАТЫ