Алма импортын шектей аламыз ба?

Бағбан мол өнімді төгіп-шашып ал­май, ішкі нарыққа шығарып, келер жылға қам жасағысы келеді. Бірақ көп қөңілінде импортты шектейміз деп алмасыз қалмаймыз ба деген қауіп бар. Алма – бағасы қолжетімді, үлкен-кіші сүйсініп жейтін жеміс түрі. Жыл сайынғы алма экспортына жұмсалатын шығын 1 млрд доллар екені осыған дейін де айтылған. Бау-бақша дақылдары сегментінің ойын­шылары осы қаржының кем дегенде 50 пайызын елде қалдыруға мүмкіндік барын, оны уыстан шығарып алып отырғанымызды айтады. Басты кемшілік – мемлекеттің ауыл шаруашылығындағы басымдықты тек екі бағытпен шектеп қоюда. Таратып айтсақ, бізде ауыл шаруашылығы дегенде еске түсері – мал мен егін шаруашылығы. Қалғанын арбаның бесінші доңғалағы ретінде қарастыратын көзқарас қалыптасқан. Мұндай көзқарас өз жерімізде өскен бау-бақша дақылдарын импорттан қорғауға кедергі болып отыр.

Dala-Fruit.kz компания­сының негізін қалаған қазақ­стандық фермер, Алма өсі­рушілер қауым­дастығының төр­ағасы Болатбек Әлиев Алматыда журналистермен кездескен кезде елде бау-бақша дақылдары, оның ішінде алма піскен кезде алма импортын шектеу қажет деген мәселе көтерген болатын. Оның ай­туынша, шектеу мерзімі уа­қытша, тамыз бен желтоқсан арасын қамтуға тиіс. Себебі тамыз айында өз жерімізде бау-бақша өнімдерінің барлық түрі пісіп, қамбаға түседі. «Алма әлеуметтік маңызы жоқ бау бақша дақылы болғандықтан, мемлекет оның бағасын назарда ұстауға да, ре­тетуге де мүдделі емес. Құ­зыр­­­лы орындарда жергілікті бау-бақша өсірумен айналыса­тын бағбандарды қолдасақ, Қы­тайдағы немесе Ирандағы бағбандар өкпелеп қалуы мүмкін деген қорқыныш бар сияқты. Себебі Ресей мен Өзбекстан үшін біз ең бас­ты импортер елміз. Оның кей­бір қырлары мемлекеттік келісімдер шеңберінде хатталып қойған. Бірақ соған қарамай алма өсірумен айна­лысқысы келетіндердің қатары өсіп келеді.

«Алма импортына шектеу отандық нарықты қолдау үшін керек. Ал қазіргі ұстаным фер­мерлерді ынталандыра алмайды. Импортты шектеу туралы ұсы­ныс Үкіметтің эконо­микадық блогына ұнайды деп ойлаймын. Өзін-өзі сақтау немесе төтенше жағдайлардан сақтандыру сезімі тек фермерде емес, шенеунікте де болуы керек еді. Алманың отаны деген атымыз бар. Бағаға тариф арқылы қолдау білдіру эко­­но­микалық саясаттың басым бағыты болу керек», дейді Б.Әлиев.

Қазір алма жиын-терін маусымы басталды. Бірақ көктемгі айтылған ұсыныс сол күйінде қалды. «Енді не істемек керек» деген сауалға да жауап берілген жоқ. Алмадан тосап немесе сусын дайындап алуға қант та тапшы, қайта өңдеумен айналысатын зауыттар да аз. Алманы аз көлемде болса да сақтауға, одан қанты аз шырын дайындауға мүмкіндік барлар бірен-саран, ал өзгелер қайтпек?

Уақытша және ішінара шектеу ЕАЭО тәжірибесінде бар. Мысалы, Ресей биыл Одаққа мүше елдер арасындағы келі­сімге сәйкес тамыз-жел­тоқ­сан айларында Қытай мен Поль­шадан келетін алма им­портына ішінара шектеу қойған. Себебі биыл Ресей үшін алмалы жыл болды. Әзірге алмадан әлемдік экспорттың шамамен 15 пайызы КХР-дың үлесінде. Қытайдың алма өсі­ретін жері дүние жүзіндегі жалпы алқаптың шамамен 50 пайы­зын құрайды. Ал Италияның үлесі – 10 пайыз. Аталған ел­дердің бәрі науқан кезінде импорт­ты шектеу арқылы ішкі на­рықты қорғайды, фермерлерін қолдайды. Дәмі бал татыған ал­ма әлем үшін қат. Мұндай алма сұрыптары Қазақстанда бар. Сол себепті Қазақстанда өсірілген алманың тең жартысы импорт асты немесе алманың дәмі емес, түріне басымдық беріп, қазақтың «асқазанына жат» алма сұрыптарын өсіруге басым­дық бере бас­тады.

«Мұндай шектеуді біз­дің елдің де қолданғанын қалаймыз. Шаруаны қолдау мем­лекеттік субсидиямен шек­телмейді. Им­портты уақытша шектеу бау-бақша дақылдары сегментін дамытады, жеке қосалқы шаруа­шылықтардың бағытын заманауиландырады», дейді Б.Әлиев.

Жаздың соңы мен қара күзде ішкі нарықтағы алма бағасына инфляция да, девальвация да әсер еткен жоқ. Баға үш жылдан бері тұрақты – килосы бағасы мен сортына қарай 300-450 теңгенің арасында тұрақталды. Елімізде өскен алма­ның нарықтағы үлесі жыл сайын артып келеді. Бау-бақша дақылдары өнімдерін мемлекеттік қолдаудың тетік­терін өзгертетін кез келді. Ай­талық, бау-бақшамен айналыс деп жер береді, арзандатылған несиемен қамтамасыз етіледі, шығынның біраз бөлігі ин­вестициялық суб­сидия есе­бінен жабылады. Бірақ ішкі нарықты көрші мем­лекеттердің арзан және сапасыз өнімі жаулап алғанда, мем­лекеттің берген көмегі әлсі­реп, им­порт­пен текетіресе алмай қа­лады. Салыстырар болсақ, Түрік­­менстандағы мемле­кеттік қолдау көлемі бізбен салыстырғанда аздау. Бұл елде су мен газ тегін.

«Біз басқа да шараларды, мәселен, тарифтік емес реттеуді енгізуді сұраймыз. Бұл кеден қызметі, мемлекеттік кірістер комитеті арқылы реттеледі. Ішкі экономи­каны сыртқы факторлардан осындай тетік­тер арқылы ғана қорғай аламыз. Бұл арада өз жерімізде өсетін бау-бақша өнім­деріне қатысты қолдауды айтып отыр­мын. Мысалы, отандық бағ­бандар цитрус жеміс­терін өсіруге маманданбаған. Оған ешқан­дай шектеу болмауы керек», дейді Б.Әлиев.

Қазақстанның бау-бақша сег­менті өкілдері үшін басты проблема – қолжетімді нарық көзі. Фер­мерлерлердің сөзіне ден қой­сақ, алманың бастапқы бағасы – 120-200 теңге. Бұл фермердің қал­тасында қалатын қаржы. Қара базардағы баға – 400-500 теңге, дүкен сөрелеріндегі баға одан да қымбат. Арадағы айырмашылық делдалдардың қалтасына кетеді. Сайып келгенде делдал табысы фермер табысынан екі есе көп. Нәти­жесінде, елімізде әр адам­ның орташа алма тұтынуы жылына 8 кило деңгейінде қалып отыр. Дамыған елдерде бұл көр­сет­­кіш – 120 кило. Ал Ресейде 25 кило болса, Өзбекстанда – 90 кило.

Қазақстан алмаға деген ішкі қажеттіліктің 70 пайызын сырт­тан импорттайды. Бұл мүм­кін­дігіміздің кемшіндігі емес, алманы сақтайтын қойма­лар­дың тапшылығы. Еліміздің оң­түс­тік өңірлерінде бау-бақ­­ша ал­қаптарын кеңейту ар­қы­лы жеміс-жидек импортын алмас­тыруға жол ашылатыны осыған дейін де талай рет айтылғанмен, оны сақтау мәселесіне келгенде үніміз шықпай қалды.

Түркістан облысындағы «Амангелді» ЖШС құрыл­тай­шысы Нұрлан Құраловтың айтуынша, бау-бақша дақылдары сегментін дамытуға кешенді түр­де қарау керек. Сауда және ин­теграция министрлігі 500 млрд теңге инвестициялау арқылы көтерме сауда орталықтары желісін салуды жоспарлап отыр. Бірақ фермерлерде онда отандық өнімдерге орын бар ма деген кү­дік бар. Ел ішінде қара күзде алыс-жа­қын шетелдердің дәмі татымайтын арзан жемістерін төмен бағамен сатып алып, ерте көктемде саудаға шығара ма деген қауіп бар. Себебі көтерме сауда же­лісі құрылысын бас­тауды қолға алған Үкімет фермерлермен қандай келісімшартқа отыру қажетін, тіпті ортадағы делдалдардың үлесіне дейін осы сегменттің өкілдерімен бір­ге ақыл­дасып отырып ше­шуі керек.

Стратегиялық басым ба­ғыт болмаған­дықтан жеміс-жидек­ке қажеттілік импорт арқылы шешілді. Өз өнімдеріміз болмашы бағаға қыр асып кетті. Күні кеше елге барғанда ауылда қауын-қарбыз егіп, алма бап­тай­тын ағамыз «Бақша өнім­дерінің қалғаны, қалта түбі – Қазақ­станда қалады, өзгесі шетелге ке­теді» деп қалжыңдағаны бар. Ортадағы делдалдар қанша адам­ның алма өткізетінін алдын ала біліп, алыс-жақын шетелдегі сауда нүктелеріне хабар беріп тұратын көрінеді. Естуімізше, осыған дейін қазақ даласында өскен жеміс атаулы Ресей арқылы Еуропа елдеріне тасымалданды. Биылғы бағыттың бағдары әзірге белгісіз. Себебі логистикалық қоймалар кем­шін, алмасын қысқа баптап сақтап, ал­дағы көктемге дейін саудалауға екінің бірінде мүмкіндік жоқ. Экономикалық сарапшы Денис Кривошеев фермерлердің ұсынысын түбі­рінен түсінетінін, қолдай­тынын, шектеуді кезең-ке­зеңімен жүр­гізу қажеттігін айтады. Біз ішкі на­рықта Ресей немесе Қытай алма­ларының бағасымен теңесе алмаймыз. Себебі бұл елдерде ты­ңайтқыштар өздерінде шық­қандықтан баға арзан. Ал­ғашқы жылы ішінара, кемі 30, кейінгі жылдары 50 пайыздық шектеу арқылы импортты азайту жайын шешуге болады. Мүмкін бірер жылда 100 пайыздық қамтамасыз етуге жетіп қалармыз. Бірақ дәл қа­зір пайыздық шектеу керек. Болмаса, алма импортын шек­тейміз деп қара күзде тағы да алма іздеп қыр асып кетуіміз бек мүмкін.

«Қазақстанда алма бел­деуі Алатаудан бас­талып, Түр­кіс­танның Түлкібасы, Сайра­мы, ар жағы Қазығұртқа дейін жалғасады. Ішкі нарықта сұра­нысқа ие алма сұрыптары осылар. Біз мұнымен шектелмей, елдің барлық өңірінде төзімді алма сұрыптарын дайындау­ды қолға алуымыз керек. Қалауын тапса, барлық аймақтың табиғатына бейімделген алма сұрыптарын шығаруға болады. Егер мемлекет алма өсіруге жоғары деңгейде мән бермесе, басымдық беріп қарамаса, ештеңе өзгермейді», дейді Д.Кривошеев.

АЛМАТЫ