Ұлттық банктің хабарлауынша, қазір Үкіметпен бірлесіп қолға алған инфляция деңгейін бақылау және төмендету шаралары жүзеге асырылып жатыр. Құжатта өндіріс көлемін ұлғайту, сақтау, тауарлар мен көлік логистикасы, тауарлардың бөлшек саудасы, бағаны бақылау, монополияға қарсы және сыртқы сауданы реттеу, жүйелі шаралар сияқты негізгі бес бағыт бойынша жұмыс қарастырылған. Бұдан бөлек, Үкіметтің әлеуметтік маңызы бар өнімдерге бағаны тұрақтандыру жұмыстарын да жүргізіп отырғаны белгілі. Ұлттық банк төрағасының орынбасары Ақылжан Баймағамбетовтің айтуынша, қазір Үкіметтің инфляцияны бақылау тәсілін атаулы әлеуметтік көмекке өзгерту мәселесі талқыланып жатыр.
«Осылайша, субсидиялар мақсатты бола алады, ал тауарларды жеткізу мен өндірістің табыстылығы айтарлықтай серпін алады. Яғни бәсеке мен сұраныс арқылы баға тұрақтандырылуы керек. Ұлттық банк 2023 жылы инфляцияны төмендету, 2025 жылдан бастап орта мерзімді мақсаттарды орындау үшін сұранысты ұсыныспен теңгерімді ету және экономиканың қызып кетуін болдырмау үшін базалық мөлшерлемені көтеру арқылы ақша-кредит шарттарын күшейтіп отыр. Төмен инфляция деңгейін таргеттеп, оған қол жеткізе білу қажет. Бұл макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етіп қана қоймай, шаруашылық жүргізуші субъектілердің инфляциялық күтулерін мақсатты көрсеткішке жақындатады», дейді А.Баймағамбетов.
Оның сөзіне қарағанда, елімізде сауда саласы тұрақты маржа мен табыстылыққа ие: баға базалық мөлшерлеме өзгермесе де өседі. Мәселен, сауда саласындағы нақты сектордың мониторингі бойынша III тоқсандағы сатудың табыстылығы 21,3 пайыз болған. Ұлттық банктің бағалауынша, 25 пайыз. Тұрақты сұранысқа байланысты баға өсуінің жүктемесі қарапайым тұтынушыларға ауыр тиіп отыр. Ұлттық банк өкілі баға мөлшерлемеге байланысты өсіп отырмағанын, базалық мөлшерлеменің көтерілуі инфляцияның өсуін қалыптастырмайтынын жеткізді.
«Қазір бөлшек сауданың нақты өсуін шектеп отырған негізгі себептердің бірі – инфляцияның жоғары болуы. Бұл қызметкерлердің жалақысын индексациялауды талап етеді, жоспарлауды қиындатады, сұранысты тежейді және сайып келгенде, бизнес маржасы мен оның табыстылығының төмендеуіне әкелуі мүмкін», деді ол.
Инфляция өсіміне түрткі болған ішкі негізгі себеп – жоғары инфляциялық күтулер.
– Көші-қон жүйесіндегі қарбалас та белгілі бір деңгейде әсер етті. Сонымен қатар біршама жаңа тұтынушы пайда болды. Бұл – жалға алу бағасының айтарлықтай өсуіне, сондай-ақ азық-түлік пен бірқатар қызметке сұраныстың артуына себеп болды. Орташа күтілетін инфляция қазан айында жоғарғы шек саналатын 18,3%-ға көтерілді. Соның әсерінен халық тауарды осы жерден және сол бойда сатып алуға тырысып бақты. Өйткені көпшілік ертең оның қымбаттай түсетініне сенімді еді. Бұл – сұранысты ынталандырады, ал сұраныс тұрақты болса, тұтынушылар бағаны көтеру арқылы шығындарды өте оңай өсіреді. Осы аяда тұтынушылық несиелер көбейді, бюджет шығыстары индекстеліп, жалақы өсті. Бұл да инфляциялық үрдістің күшеюіне жол берді, – деп түсіндірді Ұлттық банк өкілі.
Қазіргі уақытта жеткізу тізбегінің бұзылуы да сауда қатынастарына ауыр салдарын тигізіп жатыр. Үйреншікті маршруттардан бас тарту керек, жаңа жеткізу желілерін салу керек, ол қымбатқа шығуы да мүмкін. Сол кезде сұранысқа сай тиісті ұсыныс болмай қалуы ғажап емес, бұл өз кезегінде инфляцияның өсуіне алып келеді.
«Осы күнге дейінгі баға өсімінің басым жағы сыртқы факторлармен байланысты. Оның ішінде жекізу тізбегіндегі іркілістер, бағамның ауысу нәтижесі, азық-түлікке, қуат көзіне, қызметтерге сыртқы бағаның жоғары болуы. Бұл тұрғыда әсер етуші негізгі күш – сырттан екенін ұғыну керек. Биыл инфляцияның қарқынды түрде жеделдеуі осыған байланысты болды. Сондай-ақ инфляцияның өсу қарқыны ел ішіндегі факторларға да байланысты. Инфляцияның сыртқы бөлігінде лаулап жанған алауды елестетіп көріңізші, оған жоғары инфляциялық күтулер, тұтынушылық бағыттағы несиелеу және созылмалы фискальді импульс секілді ішкі факторлар да тамызық болады. Бұлар болмаса, инфляцияның қарқыны әлдеқайда төмен әрі оны тезірек тұрақтандыруға болар еді. Мысалды көптеп келтіруге болады. Инфляция барлық елде өсіп жатыр, алайда оның әр елде қарқыны әрқалай», дейді төраға орынбасары.
Осы ретте инфляциялық күтудің не екенін түсініп алу жөн секілді. Яғни бұл халықтың ертеңгі күнгі қымбатшылықты ойлап алаңдауы. Соған орай әрекет жасап, жоспар түзуі. Егер халық ертең де қымбатшылық болады деп тауарларды бүгін молынан алып тастауға көшсе, онда сатушылар бағаны сөзсіз көтереді. Өйткені оның тауарына деген сұраныс бар. Кәсіпте де солай. Бизнес болашақта жоғары инфляцияны күтетін болса, ол өз жоспарларына күтілетін шығындарды жабу үшін сату бағасына тиісті түзету енгізеді және өзінің инвестициялық жоспарларын белгісіздік деңгейі жоғары ортада құрады. Ертесіне, расымен баға қымбаттайды. Инфляция туады. Сондықтан Ұлттық банк экономикадағы осы процестерді бақылау үшін үй шаруашылықтары мен фирмалардың ғана емес, сонымен қатар кәсіби макроэкономистердің де күтулерін зерттейді.
«Соңғы алынған мәліметтерге сүйенсек, барлық мониторинг субъектілерінің күтулері өсті. Үй шаруашылықтары бір жылдан кейін инфляция орташа есеппен 18,3% болады деп күтеді. Бұл – барлық бақылау кезеңіндегі ең жоғары көрсеткіш. IV тоқсанда фирмалардың квантталған күтулері 17,6%-ға дейін өсті, бұл да ең жоғары мән. Макроэкономистер де өз болжамдарын жаңартты – келер жылғы инфляцияның орташа күтулері 11%-ға дейін жоғарылады. Параметрлер экономикадағы психологиялық ахуалдың инфляцияға бейім екенін, ал инфляция тұрақтанады дегенге халық пен бизнестің сенімі төмен екенін көрсетеді. Осыған байланысты инфляциялық күтуді төмендету үшін күшті, ашық, есеп беретін және тәуелсіз ақша-кредит саясатын жүзеге асыру арқылы сенімге ие болу қажет», дейді А.Баймағамбетов.