Қолжазбалардағы зұлмат жылдар тарихы

Жиында «Архив – 2025» жобасын іске асыру аясында отандық және шетел­дік архивтерден, ғылыми орталықтардан табылған құжаттар мен деректерді зерттеу және оларды ғылыми айналымға енгізу мәселелері жан-жақты сөз болды.

Аталған жоба аясында елімізде бір­қатар жұмыс атқарылған. Оны дөңгелек үстелде Мәдениет және спорт министр­лігі Архив істері және құжаттаманы бас­қа­ру комитеті басқарма басшысының міндетін атқарушы Әйгерім Тұрғанбаева жеткізді.

– Былтыр Ұлттық архив мекемесі Ресей, Германия, Мажарстан, Татарстан, Қырғызстаннан 700-ден аса құжат кө­шір­месін әкелді. Орталық мемлекеттік ғы-­ л­ыми-техникалық құжаттама архив қыз­­мет­керлері де Польша, Беларусь, Әзер­­байжан, Грузияға іссапармен барып, бі­раз деректер әкелді. Қазір біз «Ар­хив-2025» жобасы шеңберінде Эстония, Иран, Түр­кия, Молдова, Қырғызстандағы архив ұйымдарымен ынтымақтастықта, жұмыс істеп жатырмыз, – деді ол.

Әйгерім Тарғынқызы өз сөзінде ел мұ­ра­ғаттарындағы құжаттарды цифрландыру қолға алынып, соған керекті құрал-жабдықтар сатып алу қарастырылғанын тілге тиек етті.

Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығының директоры Жан­дос Болдықов өткен жылы орталық қызмет­керлері он елге іссапармен барып, біраз құнды құжаттар, қолжазбалар, карталар алып келгенін баяндады.

– Әсіресе Түркиядан әкелген ақын, жазушы Зейнел Сүрмелі атамыздың қолжазбасының мазмұны зор деп айтар едім. Бұл кісі өткен ғасырдағы 30-жылдардың ортасында Шығыс Түр­кістанның Алтай, Баркөл, Сауан, Гәс­көл аймақтарынан үдере көшіп, алдымен Гансу, Шынқайға өтіп, одан Гималай мен Такламақан шөлінен асып, Үндістан мен Пәкістан арқылы Түркияға жеткен көштің тікелей куәгері. Сол өзі көзімен көрген оқиғаларды тың деректермен баяндаған. Қазір біз оны аудардық. Енді кітап етіп шығарамыз, – деді орталық директоры.

Сондай-ақ жиынға Түркиядан онлайн қатысқан Ыстанбұлдағы Мимар Синан көркем өнер университетінің профессоры Әбдуақап Қара Зейнел Сүрмелі туралы жылы естелігімен бөлісті.

– Тәуелсіздігіміздің арқасында Зей­нел ағамыздың есімі қайта тіріліп, оның қолжазбалары туған елімен қауышып отыр. Ол кісі көзі тірісінде жазған дү­ние­сін кітап етіп шығарсам деп армандап еді. Бірақ оған жете алмады. Енді оның арманын сіздер орындап отырсыздар. Бұған дейін сонау қиыншылық жылдары Алтайдан ауған көш туралы Халифа Алтай мен Хасен Оралтайдың естеліктері жарыққа шықты. Басқалар­дың да жазғандары басылды. Енді осы қатарға Зейнел ағамыздың естеліктері қосылды. 1936 жылы Алтайдан ауған көштің құрамында 48 мыңға жуық адам болған. Сол көштен 1952 жылы Түркияға аман-есен 1850 адам ғана жеткен. Ол кісі ешқандай мектеп көрмесе де, өзінің көргенін ақындық рухымен жазып, үлкен мұра қалдырды, – деді ғалым.

Дөңгелек үстелде тарих ғылым­да­рының докторы, профессор Тілеген Садықов «Бүгінгі тарих ғылымының өзек­ті мәселелері» тақырыбында баяндама жасап, онда кейінгі жылдары тарихи зерттеулерде дереккөзін іздеу әлсіреп барады деген ойды қозғады.

– Тарихшылар үшін зерттеу жұмы­сының негізі – дерек көзі. Кешегі кеңестік дәуірдің өзінде солай болды. Қазір біз, өкінішке қарай, жеңіл жолға түсіп бара жатқан секілдіміз. Бұған ғаламтордың да тигізіп жатқан зияны бар. Өйткені ізденуші көз майын тауысып архивте отырмай-ақ, керекті деректерді интернеттен алып, соның негізінде моногра­­­фия немесе мақаласын жазып, тіпті ғылы­ми жұмысын қорғап жатқандар кездесе­ді. Сондықтан кейінгі жастарды де­рек көзімен жұмыс істеуге бағыттау керек, – деді Еуразия ұлттық университетінің профессоры.

Сонымен қатар Тілеген Садықов елі­мізге алып келген шағатай, араб, төте қарпімен жазылған құжаттар мен қол­жазбаларды оқу үшін, алдымен сол тіл­дерді білетін маман керектігін мәлім етті.

Бұл мәселені одан әрі Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті «Отырар кітапханасы» ғылыми орта­лы­ғының басшысы, тарих ғылымдары­ның докторы, профессор Данагүл Махат қаузап әкетті.

– Көне қолжазбаларды оқу өте қиын. Сондықтан жоғары оқу орындарында құжаттар мен қолжазбаларды оқи­тын маман даярлауды қолға алу керек. Мәселен, «Мәдени мұра» бағдарламасы мен «Архив – 2025» жобасы аясында елге қаншама құжаттар әкелінді. Енді соны оқитын мамандар жетіспейді. Мысалы, Құрбанғали Халид­тің төрт томдық қол­жазбасын алдық. Біз оның қазақ тарихын баяндайтын тұстарын аудардық. Ал Орталық Азияға қатысты тарихы шет қалып қойды. Осы қолжазбаны аударуға біздің мамандар үш жыл еңбектенді, – деді ол.

Тарихшы ғалым «Қуғын-сүргін жыл­дарындағы тарихи деректер» атты баяндамасын 2020 жылы құрылған «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау» жөніндегі мемлекеттік комиссияның жұмысымен байланыстырып сөйледі.

– Мен осы комиссияның мүшесімін. Бүгінге дейін нақты дерек бойынша 2 млн 400 құжаттың құпиясыздығы алын­ды. Осы құжаттардың ішінде неше түрлі қолжазба бар. Қазір қуғын-сүргінге түскен 3 млн адам анықталды. Оның арасында саяси қуғынға ұшырағандар мен көтеріліске қатысқандар да бар. Мәжбүрлі түрде жер аударылғандар да кездеседі. Бір айта кетерлігі, 200 дәулетті есебінде саналған азамат ақтал­маған. Сонымен бірге 54 мың дін қай­раткері ақталмаған. Дін жолын ұстан­ғандарды қуғындау 1937-1938 жылдары ғана емес, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде де жалғасқан. Олардың өзін ғана емес, қолжазбалары мен кітаптарын да тәркілеген. Қолжазбалар осындай қасі­ретті де көрді, – деді Д.Махат.

Ал Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығының қызметкері Мұқа­медқали Баймұханов Зейнел Сүрмелі­нің деректік құжаттарын төте жазудан кирил­лица графикасына түсіргендегі ерекшелеріне тоқталды.

– Зейнел Сүрмелінің қолжазбасын­­да қадимнің де, төте жазудың элемент­тері бар. Бірақ тіл білгендіктен оған онша қиналған жоқпын. Алтайдан ауған көш­тің көрмегені жоқ. Әсіресе бетін мәң­­гілік мұз жапқан Гималай тауынан асар­дағы бастан кешкендерін көзге жас алмай оқу мүмкін емес. Әсіресе маған бүгінге дейін елімізде шағатай тілінің оқыл­май жатқандығы жаныма батады. Алтын орданың тарихы шағатай тілінде жазылған қолжазбаларда сақталған. Соны ескеретін ешкім болмай тұр», – деп өкінішін білдірді.

Одан кейін Назарбаев университе­ті­нің оқытушысы Дәуіт Шомпай Қара «Этно­графиялық шежіре деректеріндегі зар- заман тарихы» жөнінде сөз қозғаса, С.Сейфуллин атындағы агротехника­­лық университеті Қазақстан тарихы кафед­расының меңгерушісі, PhD докторы Айнұр Әлиакбарова «Шежірелі жылдар тарихы – Халифа Алтай деректерінде» атты баяндама жасады. Дөңгелек үстел­ді Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлт­тық орталығының ғылыми сарап­шы­сы, тарих ғылымдарының докторы, про­фессор Задаш Дүкенбаева жүргізді. Сон­дай-ақ жиынға келген қонақтар мен қатысушылар «Ұлы дала тарихының жазба мұралары» және «Зейнел Сүрмелі­нің жеке құжаттары» атты көрмесін тамашалады.