Балығы жоқ көл жетім

Алдын ала түзілген 2021-2030 жыл­дар­ға арналған бағдарламаға сәйкес Көкшенің көлдерінде жыл сайын балық қорын молайтып, сапасын арттырып, бағалы балықты көбейтіп отырға тиіс болатын. Мәселен, 2021 жылы 143 тонна балық өсірілсе, 2022 жылы бұл көлем 9532 тоннаға жетуге қажет. Өткен жылғы жоспар сәл асыра орындалып, 953 тоннаға жетті. Ал биылға жос­пар тіпті қомақты, 2469 тоннаға жетуі қажет-тін. Бірақ бұл жоспар орындалмайтын сыңайлы. Анығында солай болды да. Бағдарламаны қайта қарап, Үкіметтің бекітуіне ұсынғаннан кейін 1269 тоннаға шегерілді. Себеп? Көл көп болғанымен, балық өсіру мүмкіндігі шектеулі. Дала көлдері таяз. Балық өсірудің мүмкіндігі аз. Облыстағы 615 су айдынының 445-і 329 табиғатты пайдаланушыға бекітіліп берілген. Иесіз көлдің саны – 165.

«Негізінде су айдында­рын ұзақ жылға табиғатты пайда­лану­шыларға бекітіп беру өте тиімді, – дейді «Есіл» облысаралық бассейндік балық шаруа­шылығы инспекциясының басшысы Нығмет Қауашев. – Көл иесіз болмайды, қорғалады, күтіледі. Барлық көлді бірдей қадағалап отыру мүмкін емес қой, екінші жағынан табиғатты пайдаланушылар жемісті жұмыс істейтін болса, игілігін ел көрмек, жаңа жұмыс орындары ашылады, халықтың дастарқаны балық өнімдерімен молая түседі.

Алдымен иесіз көлдер туралы айта кетелік. Көкше көлдері негізінен далалық көлдердің санатына жатады. Сақылдаған сары аязда түбіне дейін қатып қалуы әбден мүмкін. Сондықтан су қоры аз, таяз көлдерде балық шаруашылығын дамыту – қиын шаруа. Жоғарыда айтылған жоспардың орындалмау себебі де осы. Ал қорғау мәселесіне келетін болсақ, бұл тараптағы қиындық шашетектен. Шағын көлдердің көпшілігі қорысқа айналып бара жатыр. Дабыл қағарлықтай дерек көп. Көл жағасындағы ит тұмсығы өтпейтін қалың қамыс жыл сайын шіріп, шөгіндіге айналып, көл табанына жиналады. Табиғатты пайдаланушыларға қойылған бір міндет – көл табанын тазалау, бұлақ көздерін ашу. Су айдынының қар суы, жауын нәрімен қоректену мүмкіндігін молайту. Әрине, табиғат пайдаланушыларға мемлекет тарапынан субсидия түрінде көрсетілетін көмек бар. Бірақ оны ешкім пайдаланып отырған жоқ. Инспекция басшысының айтуына қарағанда, белгіленген тәртіпке орай тендерге қатысу керек. Тендерге қатысу үшін порталға тіркелмек. Пор­­талға тіркелу үшін 50 мың теңге қара­жат төлейді. Ал кейбір субсидия көлемі 20 мың теңге төңірегінде. Тіпті күлкілі жағдай. Көл табанын таза­лау үшін қуатты техника қажет. Таби­ғат­ пайдаланушыларға қажетті құрал-жаб­дық­тар мен арна­йы­ техника сатып алуға да субсидия қарас­тырылған. Бірақ бұл көмекті алған бірде-бір адам жоқ. Демек көл атаулы табанындағы қоқыстан жуырда арыла алмайды деген сөз.

«Табиғатты пайдала­ну­шы­лар­дың игілікті істері аз емес, – дейді инспекция басшысы. – Мәселен, ауыл шаруашылығы құрылымдары науқандық жұмыс кезінде химиялық тыңайтқыштарды пайдаланады емес пе? Егер жұмысты желді күні көлге жақын жүргізсе, зиянды заттардың айдынға ұшып түсуі де мүмкін. Сондай-ақ көктемгі қызыл су жүрген кезде де абай болған ләзім. Ережеге сәйкес су айдындарының қорғаныс аймағы бар. Егер біз табиғатқа перзенттік пейілмен қарамайтын болсақ, көл тағдыры қыл үстінде тұрар еді.

Көкше көлдерінің қасіреті кешегі тың игеру кезінде басталған. Сайын даланың үсті соқаның тілімен айғыз-айғыз жыртылған кезде табиғи су жолдары жабылды. Көктемгі қызыл су жүргенде сай табанымен, жыраның жырғасымен ағып келіп, көлді қоректендіретін су көлемі азайып, сап тыйылды. Осындай келеңсіздіктің кесірінен күміс көлдердің көлемі қусырылып, жағалаудан шегініп барады. Өзгесі былай тұрсын, Бурабай баурайындағы көлдердің де көрген күні осы. Бір кезде сарқырай ағып, күркірей құлдилап, жөңкіліп жататын Иманай сарқырамасы бұғау түскен бестідей тыпырлады да қалды. Бурабай көлдерін еселей толықтырып тұрған Сарыбұлақ өзені де осындай күйге түсті.

«Тың және тыңайған жерлерді иге­ру кезінде Бурабай көлдері күрт өз­ге­ріске ұшырады, – дейді ел ағасы Жәдігер Жасынауиев. – Кейбір деректерге қарағанда, бұрынғы Көкшетау облысының аумағында 1500-ден астам көл болған екен. Сол көлдердің жартысынан астамы жер бетінен жоғалып кетті. Егер жанашырлық жасалмай, осы қалпымызбен жосылтып тарта беретін болсақ, келер ұрпақтың еншісіне не қалдырамыз?!

Сонау 1956 жылғы зерттеу нәти­же­сіне қарағанда, Әулиекөлдегі су кө­ле­мі 36,2 миллион текше метр болған екен. Ал Айнакөл – 250, Шабақты көлі – 141, Шортанды көлі 265 миллион текше метр төңірегінде болған. 1986 жылғы «Казгипроводхоздың» дере­гі­не­ қарағанда, әсіресе Шортанды көлі мен Айнакөлдің көлемі көп кеміген. Қос көлдің табаны шіріндіге толған. Ғалым­дар­дың пікірінше, 25 пайызға жуығы шөгінді. Әулиекөлдің батыс жағынан Иманай сарқырамасы, шығыс жағынан Сарыбұлақ өзені келіп құйылатын. Көнекөз қариялардың айтуларына қарағанда, Сарыбұлақ Әулиекөл мен Қотыркөлдің арасын жалғап жатқан өзен-тұғын. Қазір Сарыбұлақ өзен мәртебесінен айырылып, жай ғана жыраға айналып бара жатыр. Бурабай көлдерін көзіміздің қарашығындай сақтамасақ, экологиялық апатқа ұшырауы әбден мүмкін. Біз бұл деректерді неге кел­ті­ріп отырмыз? Көпшіліктің көз алдын­да­ғы, алыс-жақын елдерден жылына мил­лиондаған турист келетін жер жән­натындағы жағдайдың өзі осындай бол­ғанда, дарқан даланың өзге өңіріндегі кү­міс көлдердің көрген кесапаты мың бат­пан. Ал ондай көлде балық өсіру – қия­пат шаруа.

Өзі аз ғана балыққа көз сұғын қадай­тын сұғанақтар да аз емес. Әлгі «ет тәт­ті­лігін қойса, мен ұрлығымды қояр едім» демекші, бал татыған балық етінен тегін дәмететіндер легі тыйылмай тұр. Мәселен, 2022 жылы көлге тор салып, балық аулаған, тәртіп бұзған браконьерлерге 297 әкімшілік хаттама толтырылған. 4 миллион 980 мың теңге айыппұл салынып, оның 4 миллион 745 мың теңгесі өндіріліп алынған. Осы жылдың алғашқы үш тоқсанында 246 оқиға белгілі болған. Безбүйрек браконьерлерге 4 миллион 440 мың теңге айыппұл салынып, күні бүгінге дейін 3 миллион 737 мың теңгесі немесе 84 пайызы өндірілген.

«Браконьерлердің заңсыз балық аулауы өз алдына, олар инспекторлардан қашқан кезде ауларын тастап кетеді, – дейді Зеренді ауданының тұрғыны Нұрбек Есентаев. – Ал қазіргі қытай ауларының ұзындығы жүздеген метрге жетеді. Көл ішінде қалған ау балықтың қырылуына әкеп соғады. Міне, мәселе қайда?!

Табиғат пайдаланушылар осындай­ қиындықтарға қарамастан хал-қа­де­рінше еңбек етуде. Ең бастысы, су айдындарына дернәсілдер жіберіліп, болашақ ырыздықтың негізі қаланып жатыр. Биыл балық өсіруге лайық­талған айдындарға жалпы құны 10 мил­лион 901 мың теңге болатын 20 миллион 700 мың бағалы балық дернәсілі жіберілген. Дернәсілдер Зеренді, Май­балық, Қарағанды, Петропавл тұқым­бақтарынан жеткізілуде. Ал бағалы балық дернәсілдері Ресейден де сатылып алынады.

Балық шаруашылығын тың­ғы­­лықты дамыту үшін мемле­кет тарапынан көрсетілетін қамқор­лық толық деңгейде пайдаланыл­май отыр. Мәселен, табиғат пай­да­­ла­нушыларға дернәсіл сатып алу, қажетті құралдармен қам­та­масыз етілулеріне орай субсидия төленеді. Бір түсініксізі, өткен жылы да, биыл да таби­ғат пайдаланушылар соқыр тиын субсидия алмапты.

Ендігі бір мәселе, табиғат пайдаланушылар ұзақ уақыт мерзімге пайдалануға алған көлдерге жақын орналасқан ауыл адамдарының өкпе-назы. Төрт түлік малдың сүмесімен күн көріп отырған ауыл адамдары малымызды көлден суара алмай қалдық деген өкпелерін айтады. Мұндай оқиға осы жылы Целиноград ауданындағы Мортық көліне байланыс­ты айтылды. Жалпы, жұртқа түсінікті болу үшін осы оқиғаны сәл тереңдетіп, жан-жақты айтып шығу қажет болып тұр.  «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 10-бабы 1-тармағының 3-тармақшасына сәйкес жергілікті атқарушы органдар­ жергілікті маңызы бар балық шаруа­шылығы су айдындарының тізімін бе­кітеді және Заңның 10-бабы 5-7-тар­мақ­шасына сәйкес ғылыми ұсыныс негізінде балық шаруашылығы су айдындарын және учаскелерін паспорттайды. Қазақстан Республикасындағы В.И.Вернадский атындағы үкіметтік емес экологиялық қор ұсынылған ғылыми ұсыныспен балық шаруашылығы су айдындарының тізіміне Ұзынкөл көлі мен Мортық көлін қосу туралы «Астана-Финанс групп» серіктестігінің өтініші негізінде Ақмола облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасымен «Жергілікті маңызы бар балық шаруашылығы су айдындарының тізімін бекіту туралы» қаулысымен Ақмола облысының жергілікті маңызы бар балық шаруа­шы­лы­ғы су айдындарының тізіміне Мортық көлі қосылған және Мортық көлі пас­портталды.

Есіл облысаралық бассейндік балық шаруа­шылығы инспекциясы 2022 жыл­дың 24 қарашасында «Gosreestr» порталында Мортық көлін бекіту бо­йынша хабарлама жарияланған. 2022 жыл­дың 9 желтоқсанында аукцион әді­сі­­­мен электрондық сауда өткізілді. Аук­цион қорытындысында 750 257 теңге ұсынған кәсіпкер жеңімпаз деп танылды. Көпшілік айтып жүргеніндей, Мортық көлі жекеменшікке сатылған жоқ, балық шаруашылығын жүргізу құқығына ғана берілді. Мортық ауылының тұрғындары талап еткендей, конкурс қағидасымен су айдынын бекіту кезінде халықпен келісу рәсімдері қарастырылмаған. Жалға алушымен шарттың міндеттері орындалып жатыр. Бүгінгі күнге балық шаруашылығын жүргізу шартын бұзу үшін негіз жоқ.

Түйіндей келгенде, балық шаруа­шы­лығын дамыту ең алдымен су айдын­да­ры­ның экологиялық жағдайына тікелей бай­ланысты екенін айқын аңғаруға болады. Балықты көбейту үшін күміс көлдің тағ­дыры күпті еткен көңіл табиғатқа деген­ жанашырлықты көріп жадырауға тиіс.

Ақмола облысы