Өткен жылы Қазақстан мен Қытай арасындағы дипломатиялық қатынастардың орнағанына 30 жыл толды. Осы қысқа мерзім ішінде екі ел берік мемлекетаралық байланыстар орнатты. Қазір әлем алпауыт ел Қытайдың басқан ізін аңдып отыр. Сарапшылар түрлі болжам жасап, ғалымдар оның ірілі-ұсақты елдермен, әсіресе айналасындағы мемлекеттермен қарым-қатынасын жіті зерттеп келеді. Қазақстан мен Қытай арасындағы байланысты тіпті АҚШ сарапшылары зерделеп, ғылыми мақалалар да жазып тастады. Оның бер жағындағы Ұлыбританияның кішкентай ғана Ланкастер қаласында Қытай зерттеу орталығы бар. Бұл орталықта да Қытайдың Орта Азия елдерімен байланысын зерттеу жұмыстары қызу жүріп жатыр. Алдыңғы қатарда Қазақстан тұр. Осы зерттеушілердің еңбектерін сараптап отырсақ, көбінің пікірі қазақ-қытай арасында дипломатиялық арақатынастың символикасы басым дегенге саяды.
Сарапшылар пікірі қандай?
«Covid-19 кезінен өз елінен аттап шықпаған ҚХР Төрағасының шетелге сапары Қазақстаннан басталғаны көп нәрсені аңғартады», дейді саясаттану ғылымдарының профессоры, Мичиган (АҚШ) университетіндегі Цифрлық исламтану бағдарламасының (DISC) директоры Паулина Джонс.
Паулина Джонс – кеңес одағының құрамында болған Орталық Азияның бес мемлекеті – Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан және Өзбекстанның тұтас ел болып қалыптасуын, ішкі-сыртқы саясатын зерттеп жүрген ғалым. Халықаралық конференцияларда Қазақстанның сыртқы саясаты туралы баяндама жасап, сұхбат та берді.
«Ресей мен Украина арасында қақтығыс басталғаннан кейін Қытай өзін аймақтық егемендіктің кепілі ретінде көрсетті, әсіресе Қазақстанды ерекше «қамқорлығына» алды. Си Цзиньпин Covid-19 пандемиясынан кейінгі алғашқы мемлекеттік сапарын Қазақстанға жасады, бұл кездейсоқ емес. Өйткені Қазақстан – бұл ел үшін орталық дәліз, мықты стратегиялық серіктес. Шанхай ынтымақтастық ұйымының жыл сайынғы саммиті жоспарланғанға дейін бір күн бұрын екі елдің көшбасшылары «Егемендік, Ұлттық қауіпсіздік және аумақтық тұтастық мәселелері бойынша өзара қолдауға» уәде берді. Ресейдің Украинаға қарсы қақтығысы неғұрлым ұзаққа созылса, Қытайдың Орталық Азия, оның ішінде Қазақстанды қорғауы соғұрлым көп уақытқа негізделеді», деген пікірде америкалық ғалым.
Қытай Қазақстанның экономикалық өсімінің басты серіктесі екені анық. Алайда Ибин университетінің Халықаралық қатынастар, дипломатия және қауіпсіздік кафедрасының доценті (Сычуань, ҚХР) Томас Амейо-Бробби секілді бірқатар сарапшы Қытайдың ықпалы басым екенін алға тартады. Десе де, көп зерттеуге сүйенсек, Қазақстанды Қытайға бағынышты деп айтуға болмайды. Мәселен, Карнеги қорының Еуропалық бағдарламасының аға ғылыми қызметкері Филипп Ле Корре «Қазақстан ірі көршісіне тым тәуелді болса, олардың экономикасы мен егемендігіне қауіп төнетінін біледі. Сондықтан мақсатын тепе-теңдік қарым-қатынасқа негіздейді. Қытай әлемнің көптеген елінде ықпалды болғанымен, Қазақстанға бола алмайды», дейді.
ҚХР да Қазақстанға толықтай тәуелді бола алмайды. Қытайдың ұзақмерзімді стратегиялық бағдарламасы бойынша Қазақстан ең маңызды серіктес. Қытай әсіресе теңізден құрлыққа дейінгі сауда мен энергияға тәуелділігін сезінеді. ҚХР экономикасы үшін Қазақстан энергиясы өте маңызды.
«Бүгінде Қытай экологиялық мәселелермен бетпе-бет келіп отыр. Бұл мәселелер қытайлық компанияларды шетелдерге шығуға итермелейді. Мұнай ресурстары мен нарықтық бәсекенің төмендігін ескере отырып, Қазақстан тиімді орналасуына байланысты таңдалуы мүмкін. Мысалы, Қазақстанның синтетикалық маталарды өндіруге іс жүзінде мүмкіндігі жоқ, ал Қытай химиялық қалдықтар мен көміртегі шығарындыларының жоғары деңгейімен байланысты осы өндірістен қол үзбек. Осыған байланысты Қытай үшін Қазақстанмен байланысты сақтау – оның сауда және энергетикалық тәуелділігін теңізден құрлыққа ауыстыру мақсатындағы қажетті қадам», деп көрсетеді өз зерттеуінде Бішкектегі ЕҚЫҰ академиясының Орталық Азиядағы Қытай мәселелері бойынша ғылыми қызметкері Нива Яу. Сондай-ақ АҚШ-тың Шығыс Азия мен бұрынғы кеңестік республикалар мәселелерін зерттейтін сарапшысы Эйтан Голдштейн де Қытайдың Қазақстандағы мүдделерінің салмақты екенін айтады. Қытай – Қазақстан табиғи газ экспортының сенімді тұтынушысы. Бұған Батыс Қазақстанның газ кеніштерін екі елдің шекарасымен байланыстыратын құбырлар дәлел.
Миллиардтаған инвестиция, маңызды жоба
Ұлттық банктің деректеріне сәйкес, инвестиция көлемі 21 млрд доллардан асатын ҚХР Қазақстанның ең ірі инвесторларының бестігіне кіреді. Қытай тарапы он жыл бұрын іске асқан «Бір белдеу, бір жол» жобасы аясында елдің батыс өңірлерінде мультимодальды жүк тасымалдарының жаңа дәлізін салу жұмысын жеделдететінін мәлімдеді. Кейінгі жылдары екі ел арасында жүк тасымалы өсті. Қытай жүргізген статистикаға сәйкес, 2022 жылдың қаңтар-қазан айлары аралығында Қазақстан мен Қытай шекарасындағы бір ғана «Бақты-Покиту» халықаралық автомобиль өткізу бекеті арқылы 265 мың тонна жүк тасымалданып, өткен жылдармен салыстырғанда 54 пайызға артқан. Осы кезеңде Қытайдың «Покиту» бақылау-өткізу бекеті арқылы тауар айналымының көлемі 1,67 млрд долларды құраған.
Өткен жылдың қараша айында Қазақстанда қытайлық «Changan», «Chery» және «Haval» маркілі автомобильдер шығаратын зауыттың құрылысы басталды. Өндіріс орны пайдалануға берілгеннен кейін жылына 90 мыңнан аса автокөлік нарыққа шығарылады. Бұл жобаға салынған инвестицияның жалпы көлемі 100 млрд теңгеден асып, 2,2 мың жұмыс орны ашылады. Зауыт ел нарығын жаңа автомобильдермен толтырып, инвестиция тартады, жаңа тұрақты жұмыс орындары құрылып, бюджетке құйылатын салықтар легі артпақ.
Осылайша, қытайлық инвестициялар негізінен өндіріс пен инфрақұрылымды құруға жұмсалады. Қазақстанда тау-кен металлургия кешенінде, өңдеу өнеркәсібінде, энергетика және басқа да салаларда 3 мыңнан аса қазақ-қытай бірлескен кәсіпорын жұмыс істейді. Мысалы, «Бір белдеу, бір жол» бастамасы аясында Шығыс Қазақстан облысында «Тұрғұсын-1» шағын гидроэлектро стансасы салынды. Ол осы аймақтың энергия жүйесін «көгалдандыру» арқылы таза энергия өндіреді. Ал Қостанай облысында қытайлық «Genertec» (CMC) компаниясы «Сарыарқаавтопроммен» бірге «JAC» брендінің жеңіл автомобильдерін ірі және шағын торапты құрастыру әдістерімен шығарып жатыр. Бұған қоса Қытайдың «COSCO Shipping» ең ірі логистикалық компаниясы «Қорғас – Шығыс қақпасы» арнайы экономикалық аймағын дамытуға инвестиция салмақ. Бұл Қазақстанның бүкіл өңірдегі транзиттік әлеуетін нығайтуға көмектеседі.
Еліміз негізінен Қытайға мұнай, мыс және мыс катодтарын, кен мен мыс концентраттарын, табиғи газ, ферроқорытпа, уран мен күнбағыс майын жеткізеді. Ал Қытайдан Қазақстанға негізінен техника – телефон, компьютерлер, электр генераторлық қондырғылар, қара металдардан жасалған бұйымдар, шиналар, жол және құрылыс техникасы және автомобильдер әкелінеді.
Визасыз режімнің берері мол
Сыртқы істер министрлігінің хабарлауынша, мамыр айында Сиань қаласында (ҚХР) екі ел Үкіметінің қол қойған визасыз режімге қатысты құжаты 10 қарашада күшіне енеді. Келісім бойынша жеке жұмыстармен, туризм, ем қабылдауға, халықаралық, транзиттік, сондай-ақ іскерлік мақсаттарда барған екі елдің азаматтары визадан босатылады. Олардың елде болуы күнтізбелік 30 (отыз) күннен аспауы қажет, ал күнтізбелік 180 (жүз сексен) күн ішінде жиынтығында күнтізбелік 90 (тоқсан) күннен аспауы қажет.
Ал егер 30 күннен артық болу қажет болған жағдайда, тиісті санаттағы кіру визасын алдын ала рәсімдеу қажет. Визасыз режім жұмысқа орналасуға, оқуға және миссионерлік қызметке рұқсат бермейді.
«Қытай – экономикасы алпауыт ел. Қазақстан жəне Орталық Азия елдері үшін негізгі сауда серіктестерінің бірі. Екі ел арасындағы өзара визасыз режім арқылы жеке азаматтар ғана емес, жүк көлігін жүргізушілер де шекарадан еркін өте алады. Бұл біраз мәселені шешеді. Арадағы сауда-саттық өсіп, өңіраралық ынтымақтастық нығаяды, экономикамызға оң əсер етеді. Қазақстан – Орталық Азияда Қытаймен визасыз режім орнатқан жалғыз мемлекет. Мұны біз дипломатиялық жеңіс деп есептейміз», деп пікір білдірген еді СІМ ресми өкілі Айбек Смадияров.