Базалық мөлшерлеме: Мультипликативті әсер мүмкіндігі

Шешім Ұлттық банктің нақ­ты­­ланған болжамдары негізінде қа­был­данды. Бұл – кейінгі айлар­да­ғы үшінші төмендеу. Отандық са­рап­шылардың көпшілігі база­лық­ мөлшерлеменің төмендеуін күт­­кенмен, оның ішкі нарыққа әсері туралы ортақ шешімге келе ал­маған.

Нарық заңына сенсек, құбыл­ма­­лы кезеңде бұл – өте батыл шешім.

Ұлттық банк өкілдері оның ше­шімі нарыққа сезіле бас­та­­ға­ны­н ашып айтып жатыр. База­лық мөл­шерлеменің деңгейі эко­но­ми­каның барометрі екені осы­ған­ дейін талай рет айтылған. Оны­ көтеру жүйедегі ақша көле­мін­ азайтуға көмектеседі және үнем­деуді ынталандырып, қа­рыз­ алуды қымбаттатады, бұл тұты­нушылық шығындар мен инвес­тицияны төмендетуі мүм­кін. Базалық мөлшерлемені тө­мен­де­ту, керісінше, шығындар мен ин­вес­тицияны ынталандырады, несие­ге қол жеткізуді жеңілдетеді және экономикалық өсуге ықпал етеді.

Осымен үшінші рет төмендеу біз­ге ес жиып алып, алға жүруге бе­рілген мүмкіндік еді. Бірақ көр­ші­­міз Ресейдегі жағдай қырық құ­бы­­лып тұр. Көрші елде базалық мөл­­­шерлеме бойынша кезекті ше­­шім қабылданды. Бас банкирі Э.На­би­­буллина Мемлекеттік Дума­­да сөйлеген сөзінде биылғы жыл­­­дың соңына дейін тағы да мөл­­шер­­лемені көтеруге рұқсат берді.

Оның айтуынша, мөл­шер­ле­мені көтеру туралы шешім Орта­­­лық банктің 2024 жылы 4% инфляцияға жету үшін базалық сценарийін қалай жүзеге асыратынына байланысты.

Совкомбанктің бас талдаушысы Михайл Василев келесі отырыста негізгі мөлшерлемені кем дегенде тағы 100 баррельге, яғни жылына 16%-ға дейін арттыратынын ашып айтты. Сондай-ақ егер апта сайынғы деректер инфляцияның жылдың соңына қарай 8%-ға дейін жеделдейтінін көрсетсе, желтоқсанда негізгі мөлшерлеменің, 17%-ға дейін өсуіне рұқсат беретінін айтты.

Сарапшылар нарықты пы­шақ­тың қырымен жүруге мәжбүр­ле­ген­ нақ соңғы шешім екенін айтып жатыр.

Сыртқы несиелік қысым төмендеді-ау, бірақ...

Ірі компаниялардың несиелік бел­сенділігі бәсеңдеп қалды. Мұндай бәсеңдеу ірі бизнесте көбірек байқалады.

Ұлттық банктің мөлшерлемеге қатысты шешімі шыққаннан бір­не­ше күн бұрын банктердің 2023 жыл­дың III тоқсанындағы несиелеу бойынша сауалдамасын жариялағанын осыған дейін де жазғанбыз.

Онда сауалдама авторлары ШОБ субъектілерінің ғана бел­сенділігі өскенін айтқан. Бірақ сарап­шылар ШОБ субъек­ті­лері бел­с­­енділігі ақша-несие сая­саты­ның қолайлы болғанынан емес, онлайн-форматтың пайда болуы­мен мемлекеттік жеңілдетілген несие­лендіру бағдарламаларына қосылуы себепті болғанын айтып жатыр. Бірақ ірі бизнестің жағдайы әлі де күрделі күйінде қалып отыр. Себебі 2023 жыл­дың үшінші тоқсанында ірі биз­нес субъектілерінен түскен өтініштердің саны өткен жыл­дың екінші тоқсанымен салыс­тыр­ған­­да 22%-ға азайды, былтырғы жылы бұл көрсеткіш 15%-ға төмен­­деген болатын. Бұған тағы да қатаң ақша саясаты себеп болып отыр.

«Банктер iрi кәсiпкерлiк субъек­­тiлерiнiң қазiргi жағ­дай­лар­да қарызды қаржы­лан­дыруды тартуға дайын еместiгiн және қыс­қамерзiмдi перспективада неғұрлым тартымды шартпен бiрқатар ұзақмерзiмдi жобаны қаржыландыру үшiн несие ресурс­тары құнының тө­мендеуiн күтіп отырғанын атап кетті. Осы орайда, кейбір банк­­тер ірі биз­нес­тің жекелеген өкіл­­дері тарапы­нан сұраныстың жа­ңарғанын, бұл өз кезегінде өті­ніштердің орта­ша ­кө­лемінің ар­туына әкелді», делін­ген­ хабарла­ма­да.

Сарапшылардың сөзіне ден қойсақ, ірі бизнестің ЕДБ-ның қыз­метіне сұранысы бұдан әрі төмен­демейтінін, несие беру шарт­тары жеңілдетілген кезде, яғни IV тоқсанда қайта көтері­ле­ті­нін айтып отыр. Мұндай пікірді Ұлт­тық банк те қолдайды.

Ұлттық банк қарашадағы мөл­шер­леме бойынша қабылданған шешімнен кейінгі мәлімдемеде база­лық мөлшерлеменің қазір­гі­ төмендеуіне жылдық инфля­ция­ның баяулауы (қыркүйектегі 11,8%-дан кейін қазанда 10,8%) және айлық инфляцияның орташа тарихи деңгейге дейін (қазанда 0,7%) түсуі, азық-түлік бағасы индексінің төмендеуі, сондай-ақ жақсы сыртқы жағдайлар – ЕО-дағы инфляция мен Қытайдағы дефляцияның баяулауы негіз болғанын айтады. Бұған сыртқы факторлар әлемдік азық-түлік бағасының төмендеуі әсер етті. 2024 жылға арналған болжам 7,5-9,5%, ал 2025 жылға – 5,5-7,5% деңгейінде сақталады.

Бағаның өсуін жеделдету қаупі әлі де сақталып отыр. Бірақ Ұлттық банктің болжамына сәйкес, 2024 жылдың ортасынан бастап астық құнының біртіндеп төмендеуі күтілуде, өйткені жеткізілім артып, жеткізу тізбегі жақсарады.

Қаржы сарапшылары Ұлттық банктің мөлшерлеме жөніндегі шешімін әртүрлі қабылдады. Біреу­лер бұл шешімді қазіргі жағ­дайда орынды деп санаса, екіншілері Ұлттық банктің әре­ке­тін қатаң сынға алып, бұл жалпы экономикаға, әсіресе нақты сек­тордың дамуына кері әсерін тигізеді деп есептейді.

Қаржы сарапшысы Арман­ Бейсем­баев пайыздық мөлшер­ле­ме­нің дамуымызға ықпалы шектеулі екенін, экономикамызда онсыз да ақша көп болғандықтан пайыздық арнаның нашар жұмыс істейтінін айтты. Оның айтуынша, өткен жылы бізде кереғар жағдай орын алғанын еске салды, инфля­ция – 20%, ал пайыздық мөлшерлеме 16% болды. Яғни пайыздық мөл­шер­леме инфляция деңгейіне жетпеді. Биылғы жылы инфля­ция қар­қыны айтарлықтай төмендей бас­тағандықтан, белгілі бір кезең­де­ ағымдағы инфляция деңгейі база­лық мөлшерлеме деңгейінен төмен түсті.

«Жалпы, менің түсінуімше, Ұлттық банктің күтулері оң, бұл өте қалыпты, индикативтік мөлшерлеменің төмендеуін күтуге негіз бар. Егер келесі жылы инфляция бір­тіндеп төмендесе, база­лық мөл­шерлеме де төмендей береді. Бірақ оның экономикаға әсерін ешкім болжап айта алмайды», дейді сарапшы.

Деинфляцияға әсер ететін көптеген фактор ескерілмейді

Экономикалық сарапшы Эльдар Шамсутдиновтің айтуын­ша, инфляция – өте алуан түрлі үде­ріс. 2016 жылдан бастап біздің ел базалық мөлшерлемені ақша нары­ғына бағытталған құралға ай­нал­дырды. Инфляцияның мақ­сат­ты көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін Ұлттық банк мөлшерлемені сыртқы шарттармен объективті түр­де белгіленетін шеңберде қалып­тастырады. «Бүкіл әлемде ақша иерархиясы бар: жетекші ел­дер­дің орталық банктерінің резерв­тік активтері бар, еркін айыр­басталатын валюта бар, екін­ші деңгейлі ақша деп аталатын­дар және еркін емес ұлттық банк­тер­дің резервтік ақшалары бар. Біз­дің­ теңге – осы валю­та­лардың бірі. Оның құны негі­зі­нен шетел валютасының бағам­да­рына, фор­вард­тық бағамдарға бай­ла­нысты.

Сарапшы сөз ретін тауып, базалық мөлшерлеменің үшінші рет қатарынан төмендеуі инфляция деңгейінің бәсеңдеуіне және 2023 жылға арналған жылдық болжамның жақсаруына байланыс­ты екенін атап өтті.

Оның айтуынша, инфляция Қазақстанда да, бүкіл әлемде де тө­мендейді. Біздің ел қосарланған инфля­цияның қыспағында тұр. Ал Ұлттық банк пен ресми орындар соның аражігінен өзіне тиім­ді көр­сет­кішті ғана алады. Ал эко­но­­ми­калық агенттер болса, оның қазір­гі­ көрсеткіші қазіргі дең­гей­­ден әлде­қай­да жоғары екенін айтады.

ҚМГ акциялары мен зейнет­ақы ақшасының көмегімен жүзеге асырылатын фискалдық импульс­тар­дың әсерін әлі нарық сезіп үлгерген жоқ.

Шамсутдинов мұнай бағасы бюджет кірісінің ең ірі көздерінің бірі ретінде өте құбылмалы және сыртқы нарықта «сілкіністер болуы мүмкін» деп атап өтті. Мысал ретінде ол ОПЕК+ басқа қатысушыларының мінез-құл­қы­на көңілі толмайтын Сауд Арабиясын келтіреді.

Экономист ел өндірісті қыс­қарту бойынша ерікті міндет­те­мелерінен бас тартуы мүмкін деп болжайды. Бағамның одан әрі төмендеуі кезінде теңгелік құрал­дардың тартымдылығы төмен­дейді, бұл ретте Ұлттық банкке мөлшерлемені тең­ге­рім­деуге, нарықта долларлану мен инфляцияның өсуіне жол бермеуге тырысады. Сон­дық­тан­ қабылданған шараларды тара­зылау керек; ақша-несие сая­са­тын­дағы кез келген жат тәсілдер бір­неше рет ойлас­тырылуы керек.

«Баға мен өндіріс көлемінің құ­­был­­­малылығы болжамды мо­дель­­­­­дерге енгізілуі әбден мүм­кін. Бірақ Қазақстанда консенсус­ жоқ. Ұлттық банк Brent мар­ка­­­сы­ның орташа бағасы 2024 жылы 85 доллар болады деп бол­жа­са, Үкімет 80 доллар күтеді. Бұл ретте Ұлттық банктің ІЖӨ өсу­ қарқыны Үкіметтікіне қара­ған­да консервативті», дейді Э.Шамсутдинов.

Келесі жыл өте қиын болуы мүмкін

Бюджет кірістері өскен жоқ, бірақ шығыстар қарқынды өсіп жатыр. Бұл бюджет тапшылығының формальды да, көлеңкелі де өсе­ті­нін білдіреді, демек, оған қызмет көр­сету шығындары да өседі.

Э.Шамсутдиновтің пікірінше, сыртқы контур тұрақталған болып көрінгенімен, сыртқы кредитор­лар­дан қарыз алу қиынырақ болады, бұл мемлекеттің несие нары­ғындағы үлесі де өсетінін біл­діреді, мысалы, болашақта са­­тып алуды есепке алғанда. «Самұ­рық» және «Бәйтерек» облига­ция­лары, БЖЗҚ қоржы­нын­дағы мемлекеттік және тәуелді ком­па­ния­лардың үлесі 60%-ға дейін жетуі мүмкін.

«Бұл тәуекелдің жоғары шо­ғыр­­лануы, ол несие құнынан көрі­неді және мемлекеттік неси­е­лер эталон болып табыла­тын­дық­тан, коммерциялық несиелер де қым­баттайды», дейді экономист.

Оның пайымдауынша, мем­ле­кеттік қарыздың артуы импортқа да әсер етеді, ол өседі. Үкімет жаңа индустрияландыруды жүзе­ге асырып жатқандықтан, ол үшін жабдықты сырттан сатып­ алу қажет, импорт валюта баға­мы­на қысым жасауы мүмкін. «Бағам­­ның одан әрі төмендеуімен теңге­лік құралдардың тартым­ды­­лығы төмендейді, бұл Ұлттық банк нарықтағы долларлану­ мен инфляцияның өсуіне жол бер­меу үшін мөлшерлемені тең­ге­рім­деуге мәжбүр болады. Сон­дық­тан қабылданатын шараларды тара­зылау керек, ақша-несие сая­сатындағы кез келген жат тәсіл­дер­ бірнеше рет ойластырылуы керек», деп түйіндеді сарапшы.

Қаржы сарапшысы Андрей Че­бо­таревтың айтуынша, кейінгі бір­­неше күнде бағамға қатысты ри­то­рика оны «сақтау керек» деген басымдыққа басымдық бер­дік.

Сонымен қатар экономист Қазақстан үшін сыртқы жағдайлар айтарлықтай қиын деп есептейді. Тұтынушылық инфляцияның қазіргі деңгейі бұрынғысынша инфля­­цияға бейім болып отыр.

Базалық мөлшерлеме болашақ шарттарды реттейтінін Ұлттық банк осыған дейін де бірнеше рет айтқан. Оның өзгерістері экономикаға алты айдан бір жарым жылға дейін әсер етеді. Әңгіме болашақ индикаторларды реттеу туралы болып отыр, ал келер жылға арналған болжамдар тұрақты инфляция деңгейі – 6, 7, 8%. Ал егер Ұлттық банк мөлшерлемені нақты екі-үш пайызға дейін төмендетпесе болашақта корпоративтік несиелеу үшін өте нашар жағдайға тап боламыз», дейді сарапшы.

Чеботаревтың айтуынша, кор­по­ративтік несиелеу қазір комада, өйткені ірі бизнес қолайсыз жағ­дайларға байланысты 2023 жыл­дың үшінші тоқсанында қарызды қаржы­ландырудан бас тартты.

«Ірі бизнестен несие алуға өті­ніш­­­тердің жалпы саны 22%-ға азайып, небәрі 170-ке жетті. Ал ма­құл­данған несиелік өтінім­дер­дің­ үлесі кәсіпкерліктің барлық түр­і бойынша: шағын бизнес үшін үш­тен­ біріне, орта биз­нес үшін 37%-ға және ірі кәсіп­орын­дар үшін 51%-ға тө­мендеді. Кор­по­ративтік несиелеу мөл­шер­ле­мелерін жедел түрде ұлғайту қажет», деп есептейді ол.

Алматы