Ұлт мақтанышының мерейтойы

Алып тұлғаның ескерткішіне гүл шоғын қою рәсіміне халық көп жиналды. Елдің дарабоз перзентіне деген көңілі көл-көсір. Күн де шуағын молынан төгіп тұрды. Бәрінің жүзінен ғұлама ғалымға деген айрықша құрметті көресің. Салтанатты іс-шарада алдымен сөз алған Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек ұлт мақтанышының мерейтойы еліміз жыл бойы жалғасатынын жеткізді.

«Бүгін үш мереке қатар келіп тұр. Әрине, алдымен баршаңызды Қаныш Сәт­баевтың 125 жылдық мерейтойымен құттық­таймын! Айтулы тұлға отандық ғылымның негізін қалап, оны биікке көтерді. Елімізде қаншама кен орнын ашты. Ғылыми зерттеулер мен техникалық шешімдерге қойы­латын талаптардың деңгейін айқындап берді. Нәтижесінде, еліміз геология мен тау-кен саласында жоғары көрсеткішке қол жеткізді. Осының бәрі – Қаныш Иман­тайұлының орасан еңбегі. Мемлекет тарапынан ғалым мерейтойына айрықша маңыз беріліп отыр. Сондықтан мерейтой аясында түрлі танымдық іс-шара өтеді», деді министр. Одан кейін сөз сөйлеген Өнеркәсіп және құрылыс министрі Қанат Шарлапаев тұңғыш академиктің геология, минералогия және пайдалы қазба­ларды өндіру салаларында ашқан жаңа­лықтары мен жетістіктерін тілге тиек етсе, Ұлттық ғылым академиясының прези­денті Ақылбек Күрішбаев Ғылым күніне арналған жиында Мемлекет басшысы «Қаныш Имантайұлы – қазақ ғылы­мының атасы», деп жоғары баға бергенін айтты.

Іс-шара аясында көрнекті тұлғаның ескерткіші жанынан ғұлама Мәшһүр Жүсіп­тің 1921 жылы Баянауылда жас Қа­нышқа берген батасы жазылған белгі-тасы ашылды. Сонымен қатар Қ.Сәтбаев көшесіндегі Л.Н.Гумилев атындағы Еура­зия ұлттық университетінің бас ғимаратына Қ.Имантайұлына арналған барельеф қойылды. Оның авторы – аталған жоғары оқу орнының аға оқытушысы, Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі, мүсінші Талғат Анарбеков.

Бұдан соң іс-шара Еуразия ұлттық университетінде «Қаныш Сәтбаев – ұлт мақтанышы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциямен жалғасты.

Алқалы жиын шымылдығы Мемле­кет басшысының конференция қаты­сушыларына жолдаған құттықтауымен ашылды. Құттықтауды Президенттің ғылым және инновациялар мәселелері жөніндегі кеңесшісі Күнсұлу Закария оқып берді. Онда: «Баршаңызды ұлт мақтанышы, ғұлама ғалым, академик Қаныш Сәтбаевтың туғанына 125 жыл толуына арналған халықаралық конфе­ренцияның ашылуымен құттықтаймын! Қаныш Имантайұлы Қазақстанды өркендетуге аса зор еңбек сіңірді. Ол көптеген кен орнын ашып, өнеркәсіп сала­сының дамуына өлшеусіз үлес қос­ты. Ұлттық ғылым академиясының не­гізін қалап, ғалымдардың тұтас буынын қалыптастырды. Төл тарихы­мыз бен мә­дениетімізді зерделеп, рух­ания­тымыздың өрісін кеңейтті. Қаныш Сәтбаев – Қазақстан тарихында орны бар тұғырлы тұлға. Әйгілі ғалымның туған күні еліміздің мерекелік даталар тізіміне, ғылым қызметкерлерінің күні ретінде белгіленуі – соның айқын дәлелі. Қазақтың біртуар перзенті «халқым менен де биік» деген ұстаныммен өмір сүрді. Оның ғибратты ғұмыры, туған елге деген шексіз сүйіспеншілігі, ұлт мүддесіне адалдығы жастарға әрдайым үлгі-өнеге. Академиктің мол мұрасын жан-жақты дә­ріптеп, есімін ұлықтау – ол ұрпақ па­рызы. Бүгінгі басқосуда ғылымның әлеуетін арттыруға қатысты салмақты ой-пікірлер айтылады деп сенемін», делінген. Сондай-ақ конференцияға Парламент Сена­тының төрағасы М.Әшімбаев та құттықтауын жолдады. Ғалымның туған жерінен бір қауым елді бастап келген Павл­одар облыстық мәслихатының төрағасы Илья Теренченко жерлестерінің ыс­тық сәлемін жеткізді. Бұдан кейін мін­беге көтерілген Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек жиналған қауымды орайласып келген үш мерекемен құттықтап, сол күні Президенттің қаты­суымен өткен Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңесте Мемлекет басшысы ғылыми қауымдастықтың алдына бірнеше нақты тапсырма бергенін баяндады.

«Қазір еліміз су тасқынынан қатты зардап шегіп отыр. Сондықтан осындай табиғат апаттарына қарсы ғылыми нақ­ты қолд­анбалы ұсыныстар болуы қажет. Әсі­ресе сейсмология, гидрология салас­ында алдын ала ескерту, ақпа­рат­тандыру жүйелерін іске қосу керек. Екінші – ғылымның қолданбалы фор­матқа көшуі мен оны коммерцияландыру. Бүгінгі кеңесте ғалымдар өздерінің озық жобаларын таныстырды. Қазір үш бағытқа көңіл бөліп отырмыз. Біріншісі – ғылымның басым бағыттары мен жаңа механизмін айқындау. Бұл тарапта Қытайдың тәжірибесін зерделедік. Олар гранттарды нақты ғылыми жобаларға береді. Бізде осы бағытты сараладық. Енді ғылымның қаржыландыру моделі өзге­реді. Екінші – біздің министрлік еліміздегі ірі кәсіпорындармен бірлесіп, жұмыс іс­теуді қолға алды. Мақсат – өндіріс пен ғылымды ұштастыру. Үшінші – кадр мәселесі. PhD берілетін гранттар санын 5 мыңға дейін жеткіземіз. Ұлттық университеттер мен «зерттеу университеттері» мәр­тебесін алған оқу орындарының не­гізгі міндеті – сапалы маман даярлау. Қазір біз халықаралық серіктестіктердің арқасында өңірлік университеттердің зерттеу әлеуетін көтеруге бет бұрдық. Кейінгі екі жыл ішінде елімізде бірнеше шетелдік оқу орнының филиалы ашылды. Қазір «Болашақ» бағдарламасының да форматын өзгертіп жатырмыз», деді министр. С.Нұрбектің айтуынша, қазір шетелге кеткен отандық ғалымдардың бірқатары елге оралған. Мәселен, 2022 жылы елімізде 22 430 ғылыми зерттеу қыз­меткері болса, былтыр оның саны 25 540-ға жеткен. Яғни ғылым саласы бір жыл ішінде 2000 ғалыммен толыққан.Сонымен қатар ғылыми зерттеу институттарды қаржыландыру да арта түскен.

Құттықтаулар легінен кейін, кезек баяндамашыларға тиді. Ұлттық ғылым ака­де­миясының президенті Ақыл­бек Күрішбаев «Қ.Сәтбаев – отандық ғы­лымының негізін қалаушы» тақырыбында баяндама жасады. Ол алдымен тұғырлы тұлғаның мерейтойына орай АҚШ, Қытай, Ресей, Беларусь, Қырғыз және тағы басқа ел­дердің ғылым академиясы жолдаған құт­тықтауларды оқып берді.

«Әр халықта мемлекеттің дамуына орасан үлес қосқан тарихи тұлғалар болады. Ғалым, академик, ел ғылымының негізін қалаушы Қаныш Сәтбаев – отандастары үшін осындай биік тұлға. Әрқашан бірінші болу – академик Сәтбаевтың табиғатына тән құбылыс. Қаныш Имантайұлы – қазақтан шыққан тұңғыш инженер-геолог, алғашқы ғылым докторы, КСРО Ғы­лым академиясының қазақтан шыққан бірін­ші академигі, республикадағы ғылым академиясының негізін қалаушы және оның тұңғыш президенті. Мемлекеттік және Лениндік сыйлықтың алғашқы лау­реаты. Жыл сайын 12 сәуірде Қаныш Имантайұлының туған күніне орай – елімізде ғылым күні аталып өтіледі. Жа­ра­тылыстану ғылымы саласының ғалым­да­рына үздік жетістіктері үшін Сәт­баев атындағы сыйлық тағайындалды. Акаде­миктің ғылыми мұрасы 800-ге жуық ғылыми мақаланы қамтиды. Оның редакциясымен Ғылым академиясында 30-дан аса ғылыми жинақ жарық көрді. Ғалым ретінде Қаныш Имантайұлы еліміздегі ірі пайдалы қазбалы кен орындарын ашып қана қоймай, оларды өндіру және қайта өңдеу үшін өндірістік база құруға баға жетпес үлес қосты» дей келіп, академия басшысы отандық ғылымның қазіргі дамуына да тоқталды.

Ал Парламент Сенатының депутаты, Халықаралық Қ.Сәтбаев қоры қам­қоршылық кеңесінің төрағасы Алтынбек Нұхұлы даңқты данышпанның ұлттық ғылымды дамытудағы бірегей еңбектерін баяндады.

 «Қанекең ең алдымен өндіріспен жұмыс істеуді алға қойды. Яғни ғалымның бас­тауымен Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде 10 оқтың 9-ы осы қазақ же­рінен өндірілді. Сол арқылы жеңісті жақын­датты. Бұл оған үлкен бедел әкелді. Осы беде­лінің арқасында сол жылдардағы Ке­ңес Одағын басқарған Сталиннің, одан кейінгі Хрущевтің кабинеттеріне тура кіріп, отандық ғылымды дамытуға қар­жының көзін таба білді. Әрине, ол кісіні Жез­қазғаннан ғылымға әкелген, сол жылдағы үкімет басшысы – Нұртас Оңда­сынов. Ол Қ.Сәтбаевты ғана ғылым жолына әкелген жоқ, сонымен қатар үлкен қызметке Д.Қонаевты да әкелді. Д. Қонаев 1954 жылы докторлық диссертациясын қорғағанда, Қаныш Имантайұлы оның еңбегіне оң баға берген. Сондықтан да мұндай тұлғалардың бір-біріне көмегі көп тиген», деді сенатор.

Еуразия ұлттық университетінің профессоры Серік Негимов Қаныш атамыздың жаны да, рухы да қазақ болғанын айтып, оның өз саласынан бөлек, өнерімізге, тарихымызға жанашырлықпен қарағанын сөз етті.

«Қанекең жер тарихын, құрылысын бес саусағындай білді. Қарсақпайда жүр­генде жазған мақаласы 1930 жылы «Жаңа мектеп» журналында жарық көрді. Сонда «Ұлытау кенересі» деген термин қол­данады. Ұлытаудың бір шеті Арал теңізіне, енді бір шеті Бетпақ далаға жалғасады. Бұл үстіндегі Ұлытаудан астындағы Ұлытау 15-20 есе үлкен. Ғалым 1927 жылы «Ер Едіге» эпосын шығарды. Шын мәнінде,осы жинақтың өзі жазған алғы сөзінде оның ғажап лингвист, филолог, тарихшы болғанын байқаймыз. Оның ұлттық театр­тану, музыкатануға қосқан үлесі де зор», деді ғалым. Ұлттық ғылым академиясы жанындағы Жас ғалымдар кеңесінің төрағасы, ғалым Мақсат Жабағин баяндамасында кемел ғұламаның геология және жара­тылыстану ғылымдарымен қоса, хал­қымыздың биотегін зерттеуге қол­­дау көрсеткенін айтты. Қазір осы са­лада атқарылып жатқан ғылыми жұмыс­тары­мен бөлісті. Геолог ғалым, мемлекет және қоғам қайраткері Серікбек Дәукеев Қ.Сәтбаевтың отандық геологияға сіңірген еңбегін жоғары бағалап, біраз жылдар осы салаға айтарлықтай көңіл бөлінбегенін тілге тиек етті.

Сондай-ақ халықаралық конференция аясында «Планетарлық деңгейдегі тұлға» атты көрме өтті. Оған ғалымның туған жері – Баянауыл мемориалдық музейі әкелген академиктің өзі тұтынған жеке заттары қойылды. Бұл құнды жәдігерлерді қонақтар қызығып тамашалады. Сонымен бірге белгілі қылқалам шебері Алмас Сырғабаев парасатты тұлғаға арнал­ған портреттер топтамасын ұсынды.