Екінші дүниежүзілік соғыс адамзат тарихындағы ең жойқын қақтығыстардың бірі болды әрі алғаш атом бомбасының қолданылуымен ерекшеленді. Қазіргі таңда жаппай қырып-жоятын қаруға ұмтылушы мемлекеттердің қатары аз еместігін ескерсек, оның тамыры сол кезге барып тіреледі.
Жалпы, бірінші дүниежүзілік соғыс барысында шешімін таппаған аумақтық мәселелер екіншісінің басталуына себепші болса, үшіншісінің басталып кетпеуін тілеп отырған адамзат үшін жағдай келесісінде қалай өрбуі мүмкін деген алаңдаушылық жоқ емес.
Негізінен, соғыс бір елдің аумағын басып алу үшін де жасалмайтыны, оның астарында империалистік пиғылдың жататыны тарихтан белгілі. Адам баласының атаққұмарлығы немесе менмендігі өзгелерге өз ұстанымын күштеп таңуға итермелейді. Бір шетінен қарасаңыз, я бүтін бір елді уысында ұстап, солардың игілігі үшін күресіп жүрген тұлға кейпіндегі жан өзгелерге адам еркіндігі мен бостандығына немесе өміріне қол сұғушы агрессор.
1939 жылдың 1 қыркүйегінен 1945 жылдың 2 қыркүйегіне дейін созылған екінші дүниежүзілік соғыстың басталуына түрткі болған Германия, Италия, Жапония және оның басында болғандар тиісті жазаларын тартты да. Гитлер жұмбақ жағдайда өлім құшса, Муссолиниді алаңда жазалады, ал Жапонияның екі қаласына тасталған атом бомбасының салдары әлі күнге дейін сезіліп келеді. Енді мұндай әлемдік ауқымдағы қақтығыстарды болдырмау мақсатында соғыстан кейін Біріккен Ұлттар Ұйымы құрылып, оның Жарғысына Сан-Франциско қаласында 50-ге тарта мемлекет (КСРО, АҚШ, Ұлыбритания, Қытай және өзгелері) қол қойды. Қазір 200-ден астам елмен толыққан бұл әлемдік белді ұйым нәтижелі дерлік жұмыс істеп келеді. Алайда, кейбір мәселелер бойынша ірі мемлекеттер арасында ұстанымдық жағынан қайшылықтар бар. Әсіресе, ол Иранның ядролық бағдарламасы, Солтүстік Кореяның ядролық қаруға ұмтылуы, Сирияның саяси дағдарысы сияқты мәселелерде анық байқалады.
Ал адам шығынына келсек, екінші дүниежүзілік соғыста қаза болғандар саны оның алдындағыларынан айтарлықтай көп. Соғысқа 110 миллиондай адам тартылған 72 мемлекеттің жұмылуы, ал қаза тапқандар санының 65 миллион адамға (соның 27 миллионы кеңестік азаматтар) жетуі кім-кімді де ойлантпай қоймайды. КСРО Қорғаныс министрлігі Бас штабы арнайы комиссиясының жұмысы мен КСРО ҒА Тарих бөлімінің деректері кеңес әскерінің 1941-1945 жылдардағы демографиялық ахуалы нашарлап, 8 688 400 адамды құрағандығын келтірген. Ал вермахттың және оның одақтастарының демографиялық жоғалтуы 8 649 500 адам болыпты. Мұндай демографиялық жоғалту тізіміне тұтқынға түскендер мен із-түзсіз жоғалып кеткендер де кірген.
Кеңестік тарихшылардың мәліметтеріне қарағанда, жаудың қолына түскен кеңестік жауынгерлердің саны 4 559 000 (неміс деректерінде 5 200 000-нан 5 700 000-ға дейін) болса, соның тек 1 836 000-ы ғана елге оралыпты. Ал кеңестердің қолында болған 4 126 964 тұтқынның 580 548-і ғана өлім құшып, қалғаны өз елдеріне қайтарылған. Неміс лагерьлерінде адамдардың мыңдап пешке жағылып, бүкіл бір деревнялардың тұрғындарымен өртеп жіберілгендігін білеміз. Фашистер 628 белорус деревнясын тұрғындарымен өртеп жібергендігі белгілі.
Жалпы, басып алған кеңестік аумақта 7,4 миллион адам өлтірілсе, соның 1,5 миллионы белорустар екен. Кеңестік әскерлер де кек алу үшін немістерге небір зұлымдықтар жасағаны айтылып қалып жатыр. Кеңес әскерінен қашып, «Вильгельм Гуслов» круиздік кемесіне мінген 7000 неміс азаматының, оның ішінде жас балалар мен әйелдер және егде жастағы қариялар да бар, тағдыры жантүршігерлік. Кеңестік сүңгуір кеме капитаны Александр Маринеско әлгі немістер мінген кемеге торпедо жібергені сол екен, ол бір жағына жантайып барып 70 минуттан кейін суға кетіпті. Шығыс Пруссияда кездескен еркек кіндікті неміс бірден атылса, қыз-келіншектері зорланған.
Қалай десек те, орасан адам шығынымен жеткен жеңіс жеңімпаздардың кеудесінде сақталған кекті қайтаруға итермелесе керек. Тұрақты мекендерінен қуылған немістердің саны 18 миллион болса, олардың 2,5 миллионы қаза болғанын да айта кету керек. Жалпы, Кеңестер Одағы адам шығынымен қатар, елдің ұлттық байлығының 30 пайызын жоғалтса, Ұлыбритания – 0,8 пайызын, ал АҚШ 0,4 пайызын ғана жоғалтыпты.
Тарихта бір тұлға өз елінің ғана емес, әлемнің өзгеруіне де ықпал етіп жатады. Осы тұрғыдан келгенде, Иранмен сегіз жыл бойы соғысқан, артынан атом бомбасын жасап жатыр деген желеумен диктаторлық режімі үшін дарға асылған Ирак басшысы Саддам Хусейн туралы айта кетпеске болмас. Кувейтке басып кіріп, өз ықпалын күшейтпек болған оның бұл әрекеті осылайша орта жолдан қиылды. Егер агрессор дер кезінде тоқтатылмаса, онда күшейіп алғаннан кейін Гитлердің жолын қумасына ешкім кепілдік бере алмайды. Бұл ретте, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Ирактың Германия жағында болғандығын да айта кеткен жөн. Араға ондаған жылдар салып, миллионнан астам адамы бар Ирак әскерінің тас-талқан етіп жеңілуі батыстық әскери технология мен әлемдік қоғамдастық қолдауымен жүзеге асты. Ал С.Хусейн болса, жаппай-қырып жоятын қаруға қол жеткізе алмады.
Германия да бір кездері АҚШ, Англия және Франциямен Версаль бейбіт келісімін жасасқаннан кейін-ақ арадағы үзілісті пайдаланып, бірден өзінің әскери әлеуетін күшейтуге кірісті. Оны өзге державалар білсе де, үнсіз қалды. Олардың пайымынша, Германия өзінің бар қаһарын Кеңестер Одағына төгуі тиіс-ті. Ол ойлары жүзеге асты да, алайда шоқтан тұтанған жалын олардың өздерін де шарпи бастады. Тек содан кейін ғана екінші майдан ашылғаны тарихтан мәлім. Оның немен аяқталғанын және білеміз. Сөз реті келгенде айта кетейік, Германия ғалымдары атом бомбасын жасап шығаруға шақ қалды. Егер жасап үлгергенде, оның міндетті түрде қолданылып, қазіргі геосаяси жағдай тіптен түбірімен басқаша қалыптасар ма еді, кім білсін?!
Соғыс жаппай қырып-жойып қана қоймай, сонымен қатар, жаңа ізденістер мен қадамдарға итермелейтінін де білеміз. Германиямен соғыстың әйтеуір бір болмай қоймайтынын түйсінген КСРО жабық конструкторлық бюролар ашып, тәртіпті барынша күшейтті. Жаңа әскери училищелер мен академиялардың желісін құра бастады. Германияға қарсы соғыста АҚШ-тың әскери техникалары КСРО-ға берілгені қазір айтылып қалып жүр. Бір кездері Сібір жерінде лагерь ашып, байлығын игермек болған америкалықтар мен ағылшындар жергілікті тұрғындардың қарсылық көрсетуімен кеткендігін ескерсек, әрине, АҚШ мұндай көмекке тек Германияны әлсірету үшін ғана барды. Қазір жағдай керісінше қалыптасып отыр. Батыс Ресейді барынша қыспаққа алып, оның экономикасын әлсіретуге әрекет етуде. Бұл да баяғы бір миссияның жалғасы іспетті. Қалай болған күнде де Ресей бұл дағдарысты еңсеруге барын салуда және де тиісті шаралар қабылдап жатыр.
Екінші дүниежүзілік соғыс барысында Батыс Еуропа елдерінің экономикасы шатқаяқтап қалды. Әлемдік аренадағы ықпалы да барынша төмендеді. Соғыстың бел ортасында жүрмеген, тек 1941 жылдың 7 желтоқсанында Жапонияның Перл-Харборға шабуылынан бастап қана ішінара ұрысқа кіріскен АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан қос бүйірі бұлтиып шыққаны белгілі. Бұл өз кезегінде доллардың әлемдік нарықтағы құнының жоғары әрі тұрақты болуына оң ықпалын тигізді. Қазір АҚШ әлемде үлкен айырмашылықпен бірінші экономика санатында тұр. Екінші дүниежүзілік соғыс КСРО-ның да әлемдік қоғамдастықтағы ықпалын арттырса, ал Еуропа мемлекеттерін белгілі бір уақытқа кері итеріп тастады. Үнемділік пен қомақты инвестицияның және қажырлы еңбектің арқасында араға ондаған жылдар салып, Еуропа еңсе тіктей алды.
Ұрыс қимылдарына пайдаланылып келген әскери технологиялардың артынан бейбіт мақсатқа бағытталып отырылатыны және анық. Көптеген жаңаша шығарылған тауарлардың әскери технологияның жемісі екенін біреу білсе, біреу біле бермейді. Дей тұрғанмен, қазіргі кезде инновация мен технология өміріміздің ажырағысыз бөлшегіне айналып үлгерді. Германия жеңілгеннен кейін оның біраз технологиялары АҚШ пен КСРО қарамағына өтті. Солтүстік Корея мен Оңтүстік Корея арасындағы соғыста алғаш рет қолданылған реактивті ұшақтардың ұқсас болуы германиялық технология деген де пікір бар. Сол кездің өзінде сонау Лондонға дейін ұшып барған Фау-1 және Фау-2 деп аталған неміс зымырандарының технологиясы қазір барынша дамытылған. Қазір құрлықаралық зымырандардан өзге, ғарышқа жөнелтілетіндердің де қатары толығып келеді. Егер кешегіге көз жүгіртсек, екінші дүниежүзілік соғыста бұрын белгілі болмаған 7 қару түрі қолданылса, корей соғысында – 25, ал араб-израильдің төрт қақтығысында – 30 және де Парсы шығанағында қарудың 100-ге тарта жаңа түрі пайдаланылыпты.
Асқар ТҰРАПБАЙҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан».