Салық түйткілінің тасада қалған тұсы

Қазақша нұсқасы түсініксіз

Экономист Ғалымжан Керімбектің айтуынша, кодексті қазақ тілінде оқу мүмкін емес. Тіпті мамандардың өзі орысша оқып, түсінеді екен.

– Қазіргі Салық кодексін оқу өте қиын. Қазақшаға дұрыс аударылмаған. Көп түзету енгізбесек, ешкім түсінбейді. Салық кодексінің қазақша нұсқасына назар аудармастан, орысша нұсқасын қолданып жүре береді. Қанша жылдан бері қолданылып келген «Салық салынатын табыс» ұғымы жаңа кодексте «Салық салынатын кіріс» деп өзгертілген. Не себепті? Осыған жауапты орган табыс пен кірістің айырмашылығын білмей ме? Оқып отырып, экономикалық сауаты аз мамандарға аудартқан ба деп ойлайсың. Бұл мәселе ғалымдар мен кәсіби мамандармен бірлесе отырып талдауды қажет етеді, – дейді сарапшы.

Экономистің жанайқайынан кейін біз де кодексті ашып, оқып көрдік. Ана тілімізде жазып-сызып жүрсек те, ұға қоймадық. Расында, орысша нұсқасы ұғынықтырақ екен. Кодексті оқуын оқып, түсінбегенімізге қысылып отыр едік, осы саланың қазанында қайнап жүрген сарапшы «менің өзім түсінбей қаламын» деді.

– Себебі ішіндегі ұғымдар мен терминдер немқұрайлы тәржімаланған. Мәселен, «қосымша құн салығы» емес, «қосылған құн салығы» болуы керек. Орысшасы «налог на добавленную стоимость». Сіз тауарды 100 теңгеге алып, 120 теңгеге сатсаңыз, үстіне қосылған 20 теңгеден салық төлейсіз. Ал «қосымша» деген сөзді пайдалану ұғымның мәнін ашпайды. «Жылдық жиынтық табыс» дегенді де, «жылдық жиынтық кіріс» деп қате берген. Бұл екеуі үдерісте мүлде екі түрлі, бір-бірімен үйлеспейтін ұғымдар. Мұндай мысалдар өте көп. Көріп отырып, қарның ашады,  – дейді Ғалымжан Керімбек.

Дәреженің төмендігі – дамуға тежеу

Екінші өзекті мәселе – салық орган­дарының дәрежесі. Салықтар мен төлемдердің тиiмдiлігі өндiрiстiк үдеріс кезiнде ұтымды экономикалық жүйе құруға көмектеседі. Бұл фактордан айналып өте алмайтынымыз анық. Экономист салық қызметі органдарының қоғамдағы беделі төмен деген пікір айтты. Сол себепті, салық төлеуден жалтаратындар, кешіктіретіндер көп. «Салық органы әкімдіктен де биік болуы қажет», деді ол.

– Бұл мәселенің шешілуіне маман ретінде біршама ұсынысым бар.  Олардың мәртебесін көтеруге «біршама қажеттілік» бар. Соны тізіп шығайын: Арнайы орган ретінде мәртебесін көтере отырып, арнайы киім үлгісімен қамтамасыз ету керек; Жұмысқа алынатын қызметкерге қойылатын талапты күшейтіп, жауапкершілігін арттыру қажет; Салық мамандарына мемлекеттің ең сенімді өкілі ретінде ант беру рәсімін енгізген жөн; Салық қызметкерінің құқығы мен міндеті мемлекет тарапынан қорғалуы абзал; Салық қызметі органдарының қызметкеріне жоғары жалақының берілуі, әлеуметтік па­кеттердің болуы қажет. Осының бәрі салық қызметі органдарының беделін көтереді әрі сыбайлас жемқорлықтың алдын алады, – деді Ғалымжан Керімбек.

Үкімет не дейді?

Ұлттық экономика министрлігі 2026 жылдың басынан бастап жаңа Салық кодексі қолданысқа енгізілетінін айтқан еді. Оның негізгі міндеттеріне салық режімдерін оңтайландыру, жеке табыс салығы мөлшерлемелерін саралау, мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолданбай салық берешегі шегін ұлғайту, тек салық берешегі шегінде шектеулер қою кіреді. Осының бәрі мемлекеттің қажеттіліктері мен бизнес мүмкіндіктері арасындағы тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі. Айтпақшы, 2025 жылдың соңына дейін салықтық әкімшілендірудің бірыңғай ақпараттық жүйесін енгізу де көзделіп отыр.

– Біз ұсынған жаңа тәртіп бойынша 20 айлық есептік көрсеткіш, яғни, шамамен 74 мың теңгеге дейін қарыз үшін шара қолданбаймыз. Тек «берешегіңіз бар, сондықтан өсімпұл есептеледі» деп ескерту жібереміз. Аз сомаға қатаң шара қолданбай, борышкердің одан арғы іс-әрекетін бақылаймыз. Егер ескертуді орындамай, қарызы 45 айлық есептік көрсеткіш, яғни, 166 мың теңгеге дейін өсетін болса, хабарлама жіберіп, шара қолданамыз. Құжаттың маңызды бөлігі жеке тұлғаларға салынатын салыққа қатысты. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан төлемдер жеке табыс салығынан босатылады. Турасын айтқанда, зейнетақыдан салық ұсталмайды. Ал аса қымбат жылжымайтын мүлік иелері «сән-салтанат» салығын төлейді, – деген еді осы тұрғыда Қаржы вице-министрі Ержан Біржанов.

Салық кодексі салық төлеушілерге тү­сі­нікті, қолдануға жеңіл құжат болуға тиіс. Осыған орай Үкімет салықтар мен тө­лемдердің санын азайтуды, ар­тық са­лық жеңілдіктерін жоюды, мүм­кін болған жағдайда салық мөлшер­лемелерін төмендету шараларын қарастырып жатыр.

– Салық төлеушілердің барлық санатына «әмбебап» ынталандыру бе­ріледі. Ғимарат, құрылыс, машина, түр­лі жабдық сатып алу және салу шы­ғын­дарын 100% шегеру түрінде бір жол­ғы ин­вестициялық салық преференция­лары ұсынылады. Өнім өндіру мен сату­ға табыс салығының төмендетілген мөлшер­лемесі ұсынылады. Шикізатты қайта өң­деуге қосымша құн салығы бойын­ша ынталандыру да беріледі. Салық бойын­ша қарызы бар кәсіпкерлердің барлы­ғының есепшоты бұғатталып, мүлкі тәр­кіленбейді. Сараланған тәртіп қолда­нылады. Болмашы берешекке бола бизнес жапа шекпеуге тиіс. Салықты уақтылы төлемей, ескертуге құлақ аспағандар ғана жазаға тартылады, – деді Ұлттық экономика вице-министрі Азамат Әмрин.

Ұстамды ұсыныстар

Енгізіліп жатқан өзгерістерге қатысты Ғалымжан Керімбек өз ұсыныстарын айтты. Біріншісі – тікелей, жанама салықтарды оңтайлы ұштастыру. Елімізде тікелей, жанама салықтардың оңтайлы үйлесуі – әртүрлі экономикалық факторды мұқият есепке алуды талап ететін күрделі міндет. Жеке тұлғалардың табысынан жеке табыс салығы, заңды тұлғалардың табысынан корпоративтік табыс салығы алынады. Қосылған құн салығы (ҚҚС) мен акциздер салығы жана­ма салық түрінде сату нүктесінде тау­ар мен қызметтен ұсталады. Салықтың осы екі түрін тиімді үйлестіруге уәкі­летті органдар экономикалық өсу мен әлеуметтік әл-ауқатқа ықпал ету мақ­са­тында кіріс қажеттілігін теңестіруге тиіс.

Екінші ұсынысы – үдемелі табыс са­лығы мөлшерлемесін енгізу жұмысы. Се­бебі жеке тұлғалардың табысы мен табыс салығына үдемелі салық мөлшерлемесін енгізу бірнеше әлеуетті нәтиже береді. Біріншіден, үдемелі салық жүйесінің негі­зінде табысы жоғары тұлғалар табысының көп пайызын, ал табысы төмен тұлғалар табы­сының аз пайызын салық түрінде тө­лей­ді. Бұл кірістердің теңдігіне әкеледі, себе­бі табысы көп тұлғалар Үкіметтің кірі­сіне өз ресурстарының мол үлесін қоса­ды. Екіншіден, бұл табысы жоғары адам­дарды инвестициялауға немесе жаңа бизнес құруға ынталандырады. Бұл эко­но­микалық өсім мен елде жаңа жұмыс орын­дарының пайда болуына оң әсер етеді.

2001 жылдан бері елімізде Салық ко­дексі бірнеше мәрте қабылданып, мың­даған түзету мен өзгерту енгі­зіл­ді. Сал­дарынан кәсіпкерлер белгісіз­дік­ке ұрынды. Әрі жыл сайынғы жаңалықтарды бақылап, бейімделу де оңайға соқпайды.